ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

Ο στόχος της παρούσας ενότητας είναι να παρέχει σε εσάς, τους/τις καθηγητές/-ριες, την ευκαιρία να προβληματιστείτε σχετικά με διαφορετικές πτυχές της διδασκαλίας αμφιλεγόμενων θεμάτων στην τάξη, οι οποίες σχετίζονται με την υπηκοότητα και τα δικαιώματα, με τη βοήθεια πρακτικών προσεγγίσεων και δραστηριοτήτων που επιτρέπουν στους/στις μαθητές/-ριες να διερευνήσουν ευαίσθητα θέματα που προκύπτουν σε συζητήσεις στην αίθουσα, στο σπίτι, στο φιλικό περιβάλλον μέσω ενός ασφαλούς και κριτικού τρόπου.

Οι προτεινόμενες δραστηριότητες επιτρέπουν τον προβληματισμό και την ανάλυση των προϋπαρχουσών γνώσεων και στάσεων των μαθητών/-ριών. Επιπλέον, επιτρέπουν την έναρξη εποικοδομητικών και ελεγχόμενων ανταλλαγών καθώς και διαλόγου στην τάξη, ένα ασφαλές μέρος κριτικής ανάλυσης και συζήτησης, ιδεών, ευαίσθητων θεμάτων και θεμάτων συζήτησης της επικαιρότητας.

Οι μαθητές/-ριες είναι συνήθως εκτεθειμένοι/-ες στις ειδήσεις, σε θέματα και συζητήσεις που κυριαρχούν στις συζητήσεις και στην κοινή γνώμη, την εκάστοτε χρονική περίοδο, ενώ αυτά τα θέματα αλλάζουν από λεπτό σε λεπτό και από χώρα σε χώρα.   

Ωστόσο, οι νέοι άνθρωποι δεν έχουν πάντα τη δυνατότητα να συζητήσουν αμφιλεγόμενα θέματα στην τάξη, διότι, σύμφωνα με τους/τις καθηγητές/-ριες, είναι πολύ δύσκολο και απαιτητικό να συζητήσουν και να διαχειριστούν ευαίσθητα θέματα, με διάφορους τρόπους, με τους/τις μαθητές/–ριες, στην τάξη. Όμως, αν τα παιδιά και οι νέοι/-ες δεν έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν την απογοήτευση και τις ανησυχίες τους στο πλαίσιο του σχολείου, μπορεί να στραφούν σε άλλες πηγές, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν αναξιόπιστες πληροφορίες. Εκτός αυτού, η συζήτηση θεμάτων που είναι σημαντικά και επείγοντα για τους ανθρώπους, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της δημοκρατίας.

Βέβαια, το ερώτημα που απασχολεί πολλά μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας είναι το εξής: Πώς μπορούμε να διευκολύνουμε τον διάλογο και τη συζήτηση αμφιλεγόμενων θεμάτων στην τάξη;

Όταν αντιμετωπίζετε αμφιλεγόμενα και ευαίσθητα ζητήματα, είναι σημαντικό να αναγνωρίζετε ότι αυτό που θεωρείται αμφιλεγόμενο και ευαίσθητο ζήτημα για ένα άτομο, δεν είναι απαραίτητα αμφιλεγόμενο για ένα άλλο. Αυτή είναι μια θεμελιώδης ιδέα που ο/η καθηγητής/-ρια πρέπει να αναγνωρίσει, προκειμένου να τονώσει την ίδια συνείδηση στους/στις μαθητές/-ριες. Ό,τι θεωρείται και αντιμετωπίζεται ως αμφιλεγόμενο σχετίζεται με το βιογραφικό-ιστορικό του κάθε ατόμου, τις εμπειρίες και τις απόψεις του, τη θέση του ατόμου και τις εμπειρίες του στην κοινωνία, το αν ανήκει στην πλειονότητα ή σε κάποια μειονότητα όσον αφορά την κοινωνική τάξη, την εθνότητα, τη θρησκευτική πίστη, το φύλο και τη σεξουαλικότητα, καθώς και άλλα πολύπλοκα και αλληλένδετα χαρακτηριστικά.

Την ίδια στιγμή, αυτό που θεωρείται αμφιλεγόμενο σε ένα σχολείο, σχετικά με μία συγκεκριμένη ομάδα ατόμων, από μία συγκεκριμένη κοινότητα, μπορεί να μην είναι καθόλου αμφιλεγόμενο σε ένα διαφορετικό πλαίσιο και σε μια διαφορετική χρονική στιγμή (CDVEC Τμήμα Ανάπτυξης Προγραμμάτων Σπουδών, 2012). Είτε είναι οι κλιματικές και ενεργειακές πηγές, οι ρόλοι και οι ταυτότητες του φύλου, είτε τα θρησκευτικά σύμβολα και οι πρακτικές σε δημόσια ή ιδιωτικά πλαίσια, όπως για παράδειγμα η θρησκευτική περιτομή των αγοριών, οι σταυροί και οι μαντίλες στο σχολείο κτλ., είναι σημαντικό να γνωρίζετε το πλαίσιο στο οποίο βρίσκεστε και να είστε προετοιμασμένοι/-ες και εξοπλισμένοι/-ες με γνώσεις και εργαλεία για να αντιμετωπίσετε την αντιπαράθεση. Την ίδια στιγμή, είναι σημαντικό να υπογραμμίσετε το επίμαχο ζήτημα σε περιπτώσεις που οι μαθητές/-ριες δεν το αντιλαμβάνονται, ώστε να ξεκινήσετε τη συζήτηση. 

Αυτό προϋποθέτει ότι ο/η καθηγητής/-ρια θα προβληματιστεί όσον αφορά τις δικές του/της ιδέες σχετικά με το τι θεωρείται αμφιλεγόμενο ζήτημα ή αμφιλεγόμενη ιδέα. Ο/Η καθηγητής/-ρια πρέπει να λαμβάνει υπόψη ότι οι ιδέες περί κανονικότητας, για την πλειονότητα της κοινωνίας, συχνά θεωρούνται δεδομένες και είναι αόρατες. Είναι απαραίτητο να υπάρχει προβληματισμός και να έρθουν στο φως, οι κατά τα άλλα αυτονόητες αντιλήψεις περί κανονικότητας και αντιπαράθεσης ιδεών. Ο/Η καθηγητής/-ρια είναι φορέας, καθώς και δημιουργός κανόνων, κάτι που απαιτεί επαγγελματικό αναστοχασμό.

Για τον λόγο αυτό, η παρούσα ενότητα σκοπεύει να προσφέρει στους/στις εκπαιδευτικούς απλές και συγκεκριμένες δραστηριότητες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εύκολα με τους/τις μαθητές/-ριες στην τάξη για την ανταλλαγή απόψεων και την κριτική ανάλυση ιδεών και στάσεων, που μπορούν να προσαρμοστούν για τη διαπραγμάτευση άλλων θεμάτων και παράλληλα να κάνουν την τάξη ένα ασφαλές μέρος ανοιχτής και δημοκρατικής συζήτησης αμφιλεγόμενων θεμάτων. Με τη διδασκαλία αμφιλεγόμενων θεμάτων, οι εκπαιδευτικοί θέτουν ως στόχο τη μείωση των ατομικών προκαταλήψεων και την οικοδόμηση μίας πιο ανεκτικής κοινωνίας μέσω της πρόκλησης και της αλλαγής των στάσεων των μαθητών/-ριών.

Συγκεκριμένα, οι προτεινόμενες δραστηριότητες στοχεύουν στην:

• Ενθάρρυνση της συζήτησης
• Διευκόλυνση του διαλόγου
• Ανάπτυξη της κριτικής σκέψης 

Όταν ένα άτομο αναφέρεται σε κάτι αμφιλεγόμενο, συνήθως αυτό δεν περιλαμβάνει μόνο μία απλή διαφωνία ανάμεσα στους ανθρώπους. Το CDVEC-Τμήμα Ανάπτυξης Προγραμμάτων Σπουδών έχει προτείνει τον ακόλουθο διαχωρισμό ζητημάτων που μπορούν να θεωρηθούν αμφιλεγόμενα:

• Ζητήματα που προκαλούν έντονο διχασμό της κοινωνίας – π.χ. η ευθανασία, οι οικονομικές περικοπές, οι πληρωμές κοινωνικής πρόνοιας, η μετανάστευση και άλλα πολλά·
• Ζητήματα που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις προσωπικές αξίες και τα πιστεύω του ατόμου – π.χ. έντονες πολιτικές θέσεις, ρατσισμός, δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων·
• Ζητήματα που προκαλούν αντιφατικές εξηγήσεις – π.χ. ιστορικά γεγονότα, συγκρούσεις όπως αυτές στη Βόρεια Ιρλανδία, στην Παλαιστίνη και στο Ισραήλ·
• Ζητήματα που προκαλούν συναισθηματικές αντιδράσεις – π.χ. εγκλήματα και φυλάκιση, εκπαίδευση, άμβλωση, ειδικές ανάγκες·
• Ζητήματα που προκαλούν φόβο ή σύγχυση στους/στις μαθητές/-ριες – αν οι οικογένειές τους έχουν πολύ έντονες απόψεις σχετικά με το ζήτημα ή αν υπάρχει έντονη πίεση από συνομηλίκους σχετικά με τη μία πλευρά του επιχειρήματος.

Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, είναι βασικό να δημιουργηθεί ένα ασφαλές περιβάλλον.

Σε αυτό το πλαίσιο, η έννοια της ασφάλειας αναφέρεται στην:

Σε ό,τι αφορά τη συζήτηση αμφιλεγόμενων ζητημάτων στην τάξη, το πρώτο εμπόδιο των εκπαιδευτικών είναι να αποφασίσουν ποια στάση θα κρατήσουν.

Αν και κάποιοι/-ες εκπαιδευτικοί υποστηρίζουν ότι ο/η εκπαιδευτικός πρέπει να παραμένει ουδέτερος/-η, αυτό είναι αδύνατο. Πάντα αποκαλύπτουμε την άποψη μας, με τον τόνο που χρησιμοποιούμε, τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε, ακόμη και με τη γλώσσα του σώματος. Για τον λόγο αυτό, ίσως είναι καλύτερο να επιδιώκουμε να τηρούμε μία αμερόληπτη στάση. Ωστόσο, και αυτό είναι δύσκολο να επιτευχθεί, ιδιαίτερα αν οι εκπαιδευτικοί έχουν ισχυρές απόψεις σχετικά με το υπό συζήτηση θέμα. Σε κάποιες περιπτώσεις, είναι σημαντικό να δηλώνετε τη θέση σας σχετικά με το ζήτημα ώστε οι μαθητές/-ριες να γνωρίζουν τι πιστεύετε.  

Η πραγματικότητα, επίσης, υπαγορεύει ότι σε πολλά σχολεία αναμένεται από τους/τις εκπαιδευτικούς να εκφράζουν την επίσημη άποψή τους. Σε μερικές περιπτώσεις, αυτό μπορεί να είναι πολύ χρήσιμο, γιατί ο/η εκπαιδευτικός έχει μία θεμελιώδη, αρχική θέση να παρουσιάσει στους/στις μαθητές/-ριές του/της.

Θα υπάρξουν, όμως, και περιπτώσεις κατά τις οποίες ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να προβληματίσει τους/τις μαθητές/-ριες ως προς τις απόψεις τους και να πάρει τη θέση του δικηγόρου του διαβόλου – ιδιαίτερα όταν όλη η τάξη υποστηρίζει την ίδια άποψη. Σε αυτή τη περίπτωση, μπορείτε να δημιουργήσετε αντιπαράθεση για να είστε σίγουρος/-η ότι οι μαθητές/-ριες εκτίθενται σε ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών προοπτικών. Αντίθετα, μπορεί να είναι απαραίτητο να υποστηρίξετε έναν/μία μαθητή/-ρια που έχει μία μειοψηφική άποψη μέσα στην τάξη, για να διασφαλιστεί ότι η άποψή του/της έχει λάβει το βάρος που του/της αναλογεί.

Εν κατακλείδι, δεν υπάρχει πάντα μία απάντηση στην ερώτηση «Τι γνώμη πρέπει να έχω σε σχέση με το ζήτημα αυτό;». Οι καθηγητές/-ριες θα πρέπει να προβληματίζονται και να αξιολογούν τον ρόλο που πρέπει να διαδραματίζουν σε κάθε πλαίσιο, να μεσολαβούν ανάμεσα σε διαφορετικές απόψεις, να ενθαρρύνουν την κριτική σκέψη των μαθητών/-ριών, να τους/τις αφήνουν ελεύθερους/-ες να εκφράζουν τις απόψεις τους χωρίς να επιβάλλουν κάποια συγκεκριμένη γνώμη, αλλά να ενεργούν ως διαμεσολαβητές/-ριες. 

Μετά τον εντοπισμό του θέματος συζήτησης, τόσο ο/η εκπαιδευτικός όσο και οι μαθητές/-ριες θα πρέπει να προετοιμαστούν για τη συζήτηση.

Ανάλογα με το περιεχόμενο και τους συγκεκριμένους στόχους που ο/η εκπαιδευτικός θέλει να πετύχει, μπορεί να επιλέξει να: 

• Ζητήσει από τους/τις μαθητές/-ριες να εμβαθύνουν σε ένα θέμα κάνοντας μία προσωπική έρευνα για σχετικές πληροφορίες σε εφημερίδες και ιστοσελίδες ή συζητώντας με το φιλικό τους περιβάλλον και τις οικογένειές τους.
• Ζητήσει από τους/τις μαθητές/-ριες να πραγματοποιήσουν μία ομαδική έρευνα.
• Προσφέρει υλικό για τεκμηρίωση, που έχει ήδη προετοιμάσει για τους/τις μαθητές/-ριες. Και στις δύο περιπτώσεις, η ανάλυση των δεδομένων θα πρέπει να ακολουθεί τα τρία βήματα κριτικής σκέψης που παρουσιάστηκαν στην αντίστοιχη ενότητα του Μέρους 1.
• Ξεκινήσει με δραστηριότητες χωρίς προετοιμασία, για να διερευνήσει τις προϋπάρχουσες γνώσεις των μαθητών/-ριών.

Πριν την συζήτηση για τα αμφιλεγόμενα ζητήματα, είναι σημαντικό να θέσετε ένα σύνολο βασικών κανόνων, ώστε να δημιουργήσετε ένα ασφαλές περιβάλλον για όλους/-ες. Συνεπώς, συνιστάται οι μαθητές/-ριες να αφιερώσουν χρόνο στη δημιουργία μίας κοινής συμφωνίας όλης της τάξης, η οποία θα καθορίζει τις κοινές αξίες και συμπεριφορές που επιτρέπονται κατά τη διάρκεια των συζητήσεων, όπως το να ακούει το ένα άτομο το άλλο με προσοχή και σεβασμό κτλ. Οι μαθητές/-ριες μπορούν να κληθούν να αναπτύξουν αυτή τη συμφωνία με δημιουργικό τρόπο, όπως με ζωγραφική, με χρήση νοητικού χάρτη (mind-mapping), με διατύπωση φράσεων ή αρκτικόλεξων κτλ.

Στο επόμενο μέρος, θα βρείτε πέντε (5) διαφορετικές μεθόδους για την καθοδήγηση του καταιγισμού ιδεών (Brainstorming), πέντε (5) διαφορετικούς τρόπους για την καθοδήγηση της συζήτησης με τη μορφή αντιπαράθεσης επιχειρημάτων (debate) στην τάξη και άλλες τρεις (3) ενδιαφέρουσες δραστηριότητες για την ανταλλαγή ιδεών σχετικά με αμφιλεγόμενα ζητήματα.

Η διάρκεια των δραστηριοτήτων ποικίλλει και εξαρτάται από την προθυμία των μαθητών/-ριών να εκφράσουν τις απόψεις τους και να ανταλλάξουν ιδέες, καθώς και από το μέγεθος της ομάδας. Η προβλεπόμενη διάρκεια κυμαίνεται από 30 λεπτά για τις απλούστερες δραστηριότητες έως 1.30 ώρα για τις πιο απαιτητικές δραστηριότητες.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν απαιτείται κάποιο συγκεκριμένο υλικό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ενδέχεται να χρειαστεί χαρτί, στυλό και χαρτοπίνακες παρουσίασης (flipcharts).