ΕΝΟΤΗΤΑ 4: ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Προηγούμενη Ενότητα
Επόμενη Ενότητα

ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Η εν λόγω ενότητα δίνει την ευκαιρία στους/στις εκπαιδευτικούς και στο υποστηρικτικό εκπαιδευτικό προσωπικό να αναλογιστούν πώς μπορούν να αντιμετωπίσουν τα τρέχοντα προβλήματα που οφείλονται στην έλλειψη επικοινωνίας και δημοκρατικού διαλόγου, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν στη ριζοσπαστικοποίηση των νέων. Ακόμη, επιχειρεί να τους/τις ωθήσει να λαμβάνουν πρωτοβουλίες, ώστε να ενισχύσουν την ψυχική ανθεκτικότητα των μαθητών/-ριών τους και να συμβάλουν στην πρόληψη της διαδικασίας της ριζοσπαστικοποίησης που οδηγεί στη βία. Οι παραπάνω στόχοι πρόκειται να επιτευχθούν μέσω της παρουσίασης αποτελεσματικών εκπαιδευτικών εργαλείων και προσεγγίσεων σχετικά με την ανοιχτή επικοινωνία και την ενεργητική ακρόαση που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους/τις εκπαιδευτικούς και το υποστηρικτικό εκπαιδευτικό προσωπικό στην καθημερινή τους πρακτική στο σχολείο.  

Παράλληλα, η ενότητα αυτή εξετάζει ποικίλα στυλ επικοινωνίας, τα οποία οι εκπαιδευτικοί και το προσωπικό εκπαιδευτικής υποστήριξης μπορούν να προσαρμόσουν ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση τόσο στην επαγγελματική όσο και στην ιδιωτική τους ζωή.

Μετά την ολοκλήρωση της ενότητας, οι εκπαιδευτικοί και το προσωπικό εκπαιδευτικής υποστήριξης θα έχουν ενημερωθεί για τα ακόλουθα ζητήματα:

y

Ενεργητική ακρόαση

  • Διαδικασία ακρόασης και διαφορετικοί τύποι ακρόασης
  • Ενεργητική ακρόαση και παρατήρηση
  • Τρόποι για να γίνεις ενεργητικός/-ή ακροατής/-ρια
w

Ανοιχτή επικοινωνία

  • Ορισμός της επικοινωνίας και των διαδικασιών επικοινωνίας
  • Ανοιχτή επικοινωνία και σχετικές τεχνικές
  • Εμπόδια που δυσχεραίνουν την επικοινωνία και τρόποι υπέρβασης αυτών των εμποδίων

Επιχειρηματολογία & αντιπαράθεση επιχειρημάτων (debate)

  • Άνοιγμα προς άλλους λαούς και διαφορετικά πιστεύω, αυτο-αποτελεσματικότητα
  • Σωκρατική μέθοδος για υποβολή διερευνητικών ερωτήσεων και Αμοιβαία Μαιευτική Προσέγγιση (Reciprocal MaieuticApproach)
  • Συμβουλές για αποτελεσματική επιχειρηματολογία και αντιπαράθεση επιχειρημάτων

ΤΙ;

ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ

Διαδικασία ακρόασης και διαφορετικοί τύποι ακρόασης

Η ακρόαση είναι μία διαδικασία λήψης μηνυμάτων και απόκρισης σε μηνύματα λεκτικής ή/και μη λεκτικής επικοινωνίας. Ακολουθεί την εξής αλληλουχία νοητικών λειτουργιών του εγκεφάλου: ακούω, παρακολουθώ, κατανοώ, αποκρίνομαι, θυμάμαι.

Γενικοί τύποι ακρόασης:

Διακριτική Ακρόαση
Είναι η πιο βασική μορφή ακρόασης. Δεν περιλαμβάνει την κατανόηση του νοήματος των λέξεων ή των φράσεων αλλά απλώς την αντίληψη των διαφορετικών ήχων που παράγονται.

Ολοκληρωμένη Ακρόαση
Συμπληρώνεται από μηνύματα της μη λεκτικής επικοινωνίας, όπως χειρονομίες, τόνος της φωνής και λοιπές εκφράσεις και κινήσεις της γλώσσας του σώματος. Αυτά τα μη λεκτικά σημεία από τη μία πλευρά, μπορούν να διευκολύνουν την επικοινωνία και την κατανόηση, αλλά από την άλλη, μπορούν να προκαλέσουν σύγχυση και ενδεχομένως να οδηγήσουν σε παρανοήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις ακρόασης του συνομιλητή μας, είναι απαραίτητο να ζητήσουμε διευκρινίσεις και να επιστρατεύσουμε δεξιότητες, όπως ο αναστοχασμός και η κατανόηση.

Η ακρόαση είναι το πιο βασικό στοιχείο των δεξιοτήτων διαπροσωπικής επικοινωνίας. Υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι ακρόασης που συναντώνται με μεγαλύτερη συχνότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων:

  • Ενημερωτική Ακρόαση (Ακούω για να Μάθω)
  • Κριτική Ακρόαση (Ακούω για να Αναλύσω και να Αξιολογήσω)
  • Θεραπευτική και Ενσυναισθητική Ακρόαση (Ακούω για να Κατανοήσω τα Αισθήματα και τα Συναισθήματα του/της Ομιλητή/-ριας).
Ενεργητική ακρόαση και παρατήρηση

Η ακρόαση δεν αναφέρεται απλώς στην αίσθηση της ακοής, δηλαδή να ακούμε μόνο τα λόγια του συνομιλητή ή της συνομιλήτριάς μας. Η ενεργητική ακρόαση περιλαμβάνει την ικανότητα να ακούμε με προσοχή τον/την συνομιλητή/-ριά μας, χωρίς να τον επικρίνουμε, και να αναστοχαζόμαστε, καθώς και την ικανότητα να ακούμε χρησιμοποιώντας όλες μας τις αισθήσεις. Σύμφωνα με την ποιήτρια Alice Duer Miller, «η ακρόαση νοείται ως η εκδήλωση ζωηρού, ανθρώπινου ενδιαφέροντος προς τα λεγόμενα του συνομιλητή μας».

Είναι σημαντικό να εστιάζουμε πλήρως την προσοχή μας στο άτομο με το οποίο συνομιλούμε χωρίς όμως να παραγνωρίζουμε τη σημασία των λεκτικών και μη λεκτικών μηνυμάτων.

Λεκτικά Μηνύματα Ενεργητικής Ακρόασης
  • Θετική ενίσχυση – Χρησιμοποιήστε θετικές λέξεις και φράσεις, όπως: «Κατάλαβα», «Ναι», «Πολύ καλά» κτλ.
  • Ανάκληση – Θυμηθείτε σημαντικά σημεία, λεπτομέρειες και ιδέες του ομιλητή ή της ομιλίτριας. Με αυτό τον τρόπο, δείχνετε ότι τον/την προσέχατε όσο μιλούσε και τον/την ενθαρρύνετε.
  • Ερωτήσεις & Αποσαφήνιση – Αν απευθύνετε κατάλληλες ερωτήσεις στον/στην ομιλητή/-ρια, μπορείτε να τον/την κάνετε να πιστέψει ότι όντως ενδιαφέρεστε για τα λεγόμενά του/της και ότι κατανοήσατε πλήρως το μήνυμά του/της. Προτιμήστε τις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου που βοηθούν περισσότερο στην αποσαφήνιση των νοημάτων. Οι ερωτήσεις ανοιχτού τύπου απαιτούν περισσότερη σκέψη και χρόνο για την απάντησή τους σε σχέση με τις ερωτήσεις κλειστού τύπου στις οποίες αρκούν μονολεκτικές ή σύντομες απαντήσεις.
  • Αναστοχασμός – Επαναλάβετε λέξεις του/της ομιλητή/-ριας για να δείξετε ότι καταλάβατε όσα είπε.
Μη Λεκτικά Μηνύματα Ενεργητικής Ακρόασης
  • Χαμόγελο – Χαμογελάστε και γνέψτε καταφατικά για να δείξετε ότι ακούτε και κατανοείτε τα μηνύματα του/της συνομιλητή/-ριας σας. Επίσης, το χαμόγελο δείχνει ότι είστε προσιτός/-ή, αξιόπιστος/-η και συνεργάσιμος/-η.
  • Βλεμματική επικοινωνία – Αν διατηρήσετε βλεμματική επαφή με τον/την συνομιλητή/-ρια σας, είναι πολύ πιθανό ότι θα τον ενθαρρύνετε να συνεχίσει να σας μιλάει.
  • Στάση σώματος – Για να δείχνετε ότι είστε ανοιχτός/-ή και δεκτικός/-ή σε διάλογο, δεν θα πρέπει να κάθεστε με τα πόδια σας σταυρωμένα προς τον/την συνομιλητή/-ρια σας, αλλά να έχετε χαλαρά τα άνω και κάτω άκρα.
  • Mirroring (Αντικατοπτρισμός) – Ξεκινά αρχικά, με την παρατήρηση της στάσης του σώματος και των εκφράσεων του προσώπου του συνομιλητή σας και στη συνέχεια, με την υιοθέτησή τους από την πλευρά σας.
  • Διάσπαση προσοχής – Θα πρέπει κατά τη διάρκεια της συνομιλίας να αποφεύγετε να κοιτάζετε το ρολόι ή το κινητό σας τηλέφωνο, να παίζετε με τα μαλλιά σας ή να τρώτε τα νύχια σας
Τρόποι για να γίνεις ενεργητικός/-ή ακροατής/-ρια

Αν θέλετε να γίνετε ενεργητικοί/-ές ακροατές/-ριες, θα πρέπει να λαμβάνετε υπόψη τα λεκτικά και μη λεκτικά μηνύματα ενεργητικής ακρόασης που προαναφέρθηκαν. Άλλοι τρόποι ενεργητικής ακρόασης είναι οι εξής:

  • Να αποφεύγετε να επικρίνετε τα λεγόμενα του συνομιλητή ή της συνομιλίτριάς σας και βεβαιωθείτε ότι κατανοήσατε τι είπε.
  • Μην διακόπτετε τον/την συνομιλητή/-ριά σας και περιμένετε να ολοκληρώσει αν έχετε να πείτε κάτι.
  • Να αγνοείτε τους περισπασμούς.
  • Να παρέχετε θετική ανατροφοδότηση στον/στην συνομιλητή/-ριά σας.
  • Να ακούτε τα λόγια του/της συνομιλητή/-ριάς σας με ενσυναίσθηση, ώστε να μπορέσετε να κατανοήσετε την άποψή του.
  • Να επικεντρώνεστε στα κύρια σημεία του λόγου του/της συνομιλητή/-ριάς σας και να προσπαθείτε να εξετάσετε σε βάθος την άποψή του/της.
  • Να απομακρύνετε τυχόν περισπασμούς από το περιβάλλον.
  • Αντισταθείτε στον πειρασμό να ολοκληρώσετε τη φράση του συνομιλητή ή της συνομιλήτριάς σας.
  • Μην ξεχνάτε ότι η ενεργητική ακρόαση είναι μία δεξιότητα που μπορεί να βελτιωθεί με κατάλληλη εξάσκηση.

Ενεργητική ακρόαση στην τάξη

Η ενεργητική ακρόαση διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στη σχέση του/της εκπαιδευτικού με τους/τις μαθητές/-ριες. Όταν τα παιδιά αντιλαμβάνονται τι λέει ο/η καθηγητής/-ριά τους, αισθάνονται ότι είναι σημαντικά και νιώθουν περισσότερο συναισθηματικά δεμένα με το σχολείο τους, δημιουργώντας μια αίσθηση ομάδας. Εκτός από αυτό, η ενεργητική ακρόαση είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί στην τάξη για να κάνουν τους/τις μαθητές/-ριές τους να αποκτήσουν αυτεπίγνωση, να τους/τις βοηθήσουν να νιώσουν ότι τους/τις καταλαβαίνουν και να διευκολύνουν τη διαδικασία της μάθησης.

Ανοιχτή επικοινωνία

Ορισμός της επικοινωνίας και των διαδικασιών επικοινωνίας

«Επικοινωνία είναι η διαδικασία ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ ατόμων μέσω ενός κοινού συστήματος συμβόλων, σημείων ή συμπεριφοράς» (Merriam-Webster, 2019).

Η επικοινωνία περιλαμβάνει στην πιο απλή της μορφή (τουλάχιστον) έναν πομπό, ένα μήνυμα και έναν δέκτη. Μπορεί να φαίνεται απλό, αλλά η επικοινωνία, στην πραγματικότητα, είναι ένα πολύ σύνθετο ζήτημα. Η μετάδοση του μηνύματος από τον πομπό στον δέκτη μπορεί να επηρεαστεί από μία πλειάδα παραγόντων, όπως τα συναισθήματά μας, την πολιτισμική κατάσταση, το μέσο επικοινωνίας ακόμη και από την τοποθεσία στην οποία βρισκόμαστε. Με λίγα λόγια, η σαφής και αποτελεσματική επικοινωνία αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα.

Ανοιχτή επικοινωνία και σχετικές τεχνικές

Η ανοιχτή επικοινωνία επιτυγχάνεται, όταν όλα τα μέρη που συμμετέχουν σε μία συζήτηση έχουν την ευκαιρία να εκφράσουν τις προσωπικές τους απόψεις. Η ανοιχτή επικοινωνία διευκολύνεται από την αποτελεσματική επικοινωνία, αλλά διαφέρει από αυτή. Η αποτελεσματική επικοινωνία επιτυγχάνεται, όταν ο δέκτης κατανοεί το μήνυμα με βάση τον σκοπό που το προόριζε ο πομπός.

Τεχνικές για ανοιχτή επικοινωνία

  • Ενεργητική ακρόαση – Η ενεργητική ακρόαση συνδέεται στενά με την ανοιχτή επικοινωνία. Για τον λόγο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η ενίσχυση της ενεργητικής ακρόασης για την επίτευξη ανοιχτής επικοινωνίας.
  • Παροχή ανατροφοδότησης – Η ανατροφοδότηση είναι σημαντικό στοιχείο της ανοιχτής επικοινωνίας, καθώς μας βοηθά να δεχόμαστε πιο εύκολα την κριτική.
  • Διατήρηση θετικού κλίματος επικοινωνίας – Είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε λέξεις/φράσεις με θετικό περιεχόμενο.
  • Εμπιστοσύνη, ενσυναίσθηση, ποικιλομορφία, σεβασμός, υπομονή και συμπόνια – Όλες αυτές οι παράμετροι θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όταν επικοινωνούμε με άλλους/-ες.

Εμπόδια που δυσχεραίνουν την επικοινωνία:

  • Έλλειψη προσοχής, ενδιαφέροντος, καλής διάθεσης προς τον δέκτη, περισπασμοί.
  • Διαφορετικές απόψεις και αντιλήψεις.
  • Έλλειψη εμπιστοσύνης, ενσυναίσθησης, ποικιλομορφίας, σεβασμού, υπομονής και συμπόνιας.

Πέραν αυτών, υπάρχουν και φυσικά, νοητικά, πολιτισμικά, συναισθηματικά, γλωσσικά, διαπροσωπικά εμπόδια αλλά και εμπόδια που θέτουν τα έμφυλα στερεότυπα, τα οποία υπονομεύουν την ποιότητα της επικοινωνίας.

Συμβουλές για την υπέρβαση αυτών των εμποδίων:

  • Να έχετε επίγνωση του γεγονότος ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, τα οποία διαμορφώνονται με βάση το εκπαιδευτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τους υπόβαθρο. Κατά συνέπεια, κάθε άτομο μπορεί να υιοθετήσει διαφορετικό στυλ επικοινωνίας. Οι διαφορές αυτές, αν και μπορούν να δημιουργήσουν εμπόδια στην επικοινωνία (όπως αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως), θα πρέπει να γίνονται σεβαστές στην τάξη.
  • Να χρησιμοποιείτε απλή γλώσσα.
  • Εφαρμόστε την ενεργητική ακρόαση.
  • Φροντίστε να αναπτύξετε εμπιστοσύνη, ενσυναίσθηση, ανεκτικότητα απέναντι στην ποικιλομορφία, υπομονή και συμπόνια, όταν επικοινωνείτε με άλλα άτομα.
  • Να αποφεύγετε τον καταιγισμό πληροφοριών.

Ανοιχτή επικοινωνία στην τάξη: Η ανοιχτή επικοινωνία ενθαρρύνει την ισότιμη συμμετοχή όλων στην τάξη. Επίσης, διευκολύνει τη διαδικασία της μάθησης, δίνει τη δυνατότητα στους/στις μαθητές/-ριες να πετύχουν τους στόχους τους και αυξάνει τις ευκαιρίες για διευρυμένη μάθηση. Παράλληλα, ενισχύει τη σχέση εκπαιδευτικού-μαθητών/-ριών και δημιουργεί μία συνολική θετική εμπειρία για όλα τα άτομα που εμπλέκονται στη διαδικασία της μάθησης και της διδασκαλίας.

Οι εκπαιδευτικοί και το υποστηρικτικό εκπαιδευτικό προσωπικό θα πρέπει να είναι ενημερωμένοι/-ες γύρω από τα εμπόδια ακουστικής κατανόησης, πρόσληψης και προφορικού λόγου που δυσχεραίνουν την ανοιχτή επικοινωνία.

  • Εμπόδια ακουστικής κατανόησης: Ο/Η εκπαιδευτικός θα πρέπει να προσπαθεί να ελαχιστοποιεί όσο το δυνατόν περισσότερο τις συναισθηματικές αντιδράσεις και να εστιάζει στα λεγόμενα του/της μαθητή/-ριας. Οι εξωτερικοί θόρυβοι, όπως για παράδειγμα τηλεφωνήματα ή οικοδομικές εργασίες, μπορούν να προκαλέσουν δυσκολίες στην ακουστική κατανόηση των μηνυμάτων. Για τον λόγο αυτό, καλό θα ήταν οι εξωτερικοί θόρυβοι να ελαττώνονται όσο το δυνατόν περισσότερο στην τάξη. Επιπλέον, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να διδάσκει στους/στις μαθητές/-ριές του/της ότι είναι απαραίτητο να αφιερώνουν χρόνο στην ακρόαση των λεγομένων του συνομιλητή ή της συνομιλήτριάς τους, ώστε να τον/την κατανοούν όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά.
  • Εμπόδια προφορικού λόγου: Τα προβλήματα που προκύπτουν στην προφορική επικοινωνία σχετίζονται συχνά με τη χρήση λέξεων που έχουν διφορούμενη σημασία. Σε αυτή την περίπτωση, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να βεβαιωθεί ότι οι μαθητές/-ριές του/της κατανοούν με σαφήνεια τη σημασία των λέξεων που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο του μαθήματος.
  • Εμπόδια πρόσληψης: Οι μαθητές/-ριες ενδέχεται να προσλαμβάνουν το ίδιο μήνυμα αλλά να το ερμηνεύουν με διαφορετικό τρόπο. Επομένως, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να μάθει να εστιάζει τόσο στα θετικά όσο και στα αρνητικά χαρακτηριστικά μίας συζήτησης στην τάξη.

Αποτελεσματική ανοιχτή επικοινωνία στην τάξη

Για να πετύχετε αποτελεσματική ανοιχτή επικοινωνία στην τάξη, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να προσπαθήσετε όχι μόνο να κατανοήσετε διαφορετικές απόψεις αλλά και να συνειδητοποιήσετε το γεγονός ότι ο/η συνομιλητής/-ρια σας είναι πιθανό να υποστηρίζει απόψεις και ιδέες που διαφέρουν από τις δικές σας. Ακόμη, οφείλετε να κατανοείτε ότι οι εν λόγω απόψεις έχουν διαμορφωθεί με βάση διαφορετικές εμπειρίες. Για τον λόγο αυτό, σας συνιστούμε να μην λέτε ποτέ απευθείας στον/στην συνομιλητή/ριά σας ότι κάνει λάθος. Τα πρώτα βήματα για να μάθετε να εκτιμάτε τις απόψεις και τις πεποιθήσεις των άλλων είναι να πιστεύετε ότι μπορούν να συμβάλουν σε κάποιο βαθμό στη διαδικασία της μάθησης αλλά και ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Εξίσου σημαντικό είναι να ακούσετε απλώς τη γνώμη του άλλου και να αλλάξετε ακόμη και τρόπο σκέψης. Οι διαφορές που αναφέρθηκαν προηγουμένως οφείλονται σε πολιτισμικές διαφορές, δηλαδή πεποιθήσεις, συμπεριφορές, γλώσσες, πρακτικές και εκφράσεις που θεωρούνται μοναδικά χαρακτηριστικά των μελών μίας συγκεκριμένης εθνότητας, φυλής ή εθνικότητας.

ΠΩΣ;

ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ

Μία ιδιαίτερα απλή και σαφής άσκηση που θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί στην τάξη με στόχο την καλλιέργεια δεξιοτήτων ενεργητικής ακρόασης είναι η επόμενη.

Μπορείτε να αναρτήσετε τη μέθοδο «ΣΑΚΚΑ» στονπίνακα ανακοινώσεων της τάξης σας και να θυμίζετε στους/στις μαθητές/-ριες να ΖΟΥΝ με αυτήν.

Σταθείτε όρθιοι/-ες και καθίστε όσο πιο κοντά γίνεται στον/στην ομιλητή/-ρια.

Ακούστε με τα μάτια, τα αυτιά και την καρδιά σας.

Κάντε και απαντήστε ερωτήσεις.

Κουνήστε καταφατικά το κεφάλι για να δείξετε ότι ακούτε.

Ακολουθήστε τον/την ομιλητή/-ρια με το βλέμμα σας.

ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η επικοινωνία είναι μία αμφίδρομη διαδικασία, η οποία σχετίζεται με τη δημιουργικότητα και την ανάπτυξη του ανθρώπου. Αντίθετα, η έννοια της μετάδοσης γνώσεων στηρίζεται σε ένα μέσο, το οποίο συνδέει τον πομπό και τον δέκτη του μηνύματος. Σε αυτή την περίπτωση, δεν υφίσταται ενεργή συμμετοχή του δέκτη του μηνύματος.

Η αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών/-ριών είναι σημαντική τόσο ως μέθοδος αυτοεκπαίδευσης και εκπαίδευσης των άλλων όσο και ως εργαλείο που θα βοηθά στη λήψη κοινών αποφάσεων και στην αξιολόγηση των ανθρώπων ως αυτόνομων προσωπικοτήτων.

Μία χρήσιμη μέθοδος για την ενίσχυση της ανοιχτής επικοινωνίας στην τάξη είναι η σωκρατική (μαιευτική) μέθοδος για υποβολή διερευνητικών ερωτήσεων και η Αμοιβαία Μαιευτική Προσέγγιση (Reciprocal Maieutic Approach) του Κέντρου Δημιουργικής Ανάπτυξης Danilo Dolci, η οποία είχε ως πηγή έμπνευσης την πρώτη.

Η σωκρατική μέθοδος στηρίζεται στην πρακτική του στοχαστικού διαλόγου. Ο Σωκράτης, ο σπουδαίος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος/δάσκαλος, πίστευε ότι η πειθαρχημένη πρακτική των στοχαστικών ερωτημάτων έδινε τη δυνατότητα στον/στην μαθητή/-ρια να εξετάσει τις ιδέες του σύμφωνα με τη λογική και στη συνέχεια, να εκτιμήσει την εγκυρότητά τους. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, ο Σωκράτης προσποιούμενος την πλήρη άγνοια για το θέμα που συζητούσε κάθε φορά, προσπαθούσε μέσα από ερωτήσεις να εκμαιεύσει την αλήθεια από τους μαθητές του. 

Η σωκρατική μέθοδος με τη βοήθεια διερευνητικών ερωτήσεων αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο για μία εις βάθος διερεύνηση των ιδεών των μαθητών/-ριών. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε όλα τα επίπεδα μάθησης και είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για όλους/-ες τους/τις εκπαιδευτικούς, καθώς μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορα σημεία της διδασκαλίας ενός κεφαλαίου ή στο πλαίσιο ενός project. Οι εκπαιδευτικοί μέσω της αξιοποίησης της σωκρατικής μεθόδου μπορούν να προωθήσουν την ανεξάρτητη σκέψη των μαθητών/-ριών τους και να τους/τις βοηθήσουν στην κατάκτηση της γνώσης. Εκτός από αυτό, μπορούν να βοηθήσουν τους/τις μαθητές/-ριές τους να αναπτύξουν δεξιότητες για αποτελεσματική επιχειρηματολογία και αντιπαράθεση επιχειρημάτων στην τάξη μαθαίνοντας πώς να κάνουν καλές ερωτήσεις.

Οι διερευνητικές ερωτήσεις για θεμελιώδη ζητήματα και αντιλήψεις κατά τη διδασκαλία ενός λογοτεχνικού έργου είναι ένας πρακτικός τρόπος για την ενθάρρυνση ανοιχτής επικοινωνίας στην τάξη. Ερωτήσεις του τύπου: «Η ιδέα της αλήθειας είναι απόλυτη ή σχετική;» ή «Τι μας κάνει ανθρώπους;» ενισχύουν το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή των μαθητών/-ριών, αν και πρόκειται για ερωτήσεις που είναι αδύνατον να απαντηθούν στη διάρκεια μίας διδακτικής ώρας (ή μίας ολόκληρης ζωής). Οι μαθητές/-ριες για να υποστηρίξουν τα επιχειρήματά τους καλούνται να μελετήσουν σε βάθος το κείμενο προς συζήτηση. Στο πλαίσιο της συζήτησης, αναδεικνύονται πολλές και διάφορες απόψεις και οι μαθητές/-ριες σκέφτονται με κριτικό τρόπο πώς συνδέεται το κείμενο με αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα. 

Το Κέντρο Δημιουργικής Ανάπτυξης Danilo Dolci χρησιμοποιώντας ως πρότυπο τη σωκρατική μέθοδο ανέπτυξε τη μέθοδο της «Αμοιβαίας Μαιευτικής Προσέγγισης – ΑΜΠ» (Reciprocal Maieutic Approach – RMA). Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη είναι μονής κατεύθυνσης, ενώ για το Κέντρο Danilo Dolci η έννοια της γνώσης πηγάζει από την εμπειρία και απαιτεί αμφίδρομη επικοινωνία. 

Η ΑΜΠ είναι μία στρατηγική ομαδικής επικοινωνίας (Habermas, 1986) που δίνει τη δυνατότητα σε όλα τα μέλη μίας ομάδας να εκφράζουν τις απόψεις και τις ιδέες τους και να συμβάλλουν με αυτό τον τρόπο, στην ανάπτυξη μίας τελικής κοινής αντίληψης προκειμένου να καταστεί δυνατή μία αλλαγή στην ιδιωτική και τη συλλογική (κοινωνική/πολιτική/οικονομική/εκπαιδευτική) σφαίρα (Mangano, 1992). Εφαρμόζεται περισσότερο ως εκπαιδευτική προσέγγιση και κατά συνέπεια, μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα σε διάφορα θέματα και καταστάσεις και να ενισχύσει τη συμμετοχική μάθηση σε ένα μη βίαιο, ενθαρρυντικό και συνεργατικό περιβάλλον για ενήλικες εκπαιδευόμενους/-ες.

ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΜΟΙΒΑΙΑΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ (ΑΜΠ)
  • Ο διάλογος ως εργαλείο για ομαδική έρευνα και ενεργό συμμετοχή.
  • Κάθε άνθρωπος διαθέτει μία εσωτερική γνώση που προέρχεται από την εμπειρία.
  • Η γνώση είναι δυναμική, εξελίσσεται διαρκώς και θα πρέπει να αναπτύσσεται σε επίπεδο ομάδας. Κάθε μέλος μίας ομάδας μπορεί να αποτελέσει φορέα αλλαγής.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
  • Έμφαση στην ατομική και ομαδική εμπειρία.
  • Διεξοδική αντιπροσωπευτική ανάλυση/συμμετοχή όλων της/στη διαδικασία(ς) με την οποία κατανοούμε τις πραγματικές μας ανάγκες και την ευθύνη μας να καταστούμε φορείς αλλαγής.
  • Σύνδεση με την πραγματικότητα για τον εντοπισμό συγκεκριμένων προβλημάτων, την ανάπτυξη αμοιβαίας συνειδητοποίησης και την εύρεση θετικών λύσεων.
  • Δημιουργία σύνθετων εικόνων της πραγματικότητας μέσω του πλουραλισμού των απόψεων και τη συμβολή όλων.
  • Οριζόντια διαδικασία: κατανομή εξουσίας αντί για συγκέντρωση της εξουσίας (κυριαρχία).
  • Ενεργός συμμετοχή. Ενεργητική ακρόαση. Επικοινωνία. Αντιπαράθεση. Συνεργασία. Μη βία. Δημιουργικότητα. Ατομικός αναστοχασμός. Δεκτικότητα.
Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΜΠ

Η διαδικασία της μάθησης σύμφωνα με την ΑΜΠ ξεκινά με μία μακρά διαδικασία ανάλυσης και συζήτησης γύρω από σημαντικά ζητήματα που ενδιαφέρουν την ομάδα και την εμβάθυνση σε συναισθήματα, εσωτερικές αντιλήψεις και ανάγκες των μελών της. Απώτερος στόχος δεν είναι η κατανόηση του «πραγματικού νοήματος», αλλά η επαλήθευση του τρόπου με τον οποίο τα νοήματα έχουν διαφορετική απήχηση σε διαφορετικούς ανθρώπους και, κυρίως, η αναδόμηση των νοημάτων μέσω μίας κοινής βιωματικής διαδικασίας αμοιβαίας ανακάλυψης και αλληλοσεβασμού.

Έτσι, αναπτύσσεται βαθμιαία μέσω του διαλόγου το αίσθημα της ομαδικότητας, το οποίο προκύπτει ως μία διαδικασία κατά την οποία οι συμμετέχοντες/-ουσες μαθαίνουν ότι η ομάδα είναι ένας ζωντανός οργανισμός όπου αναγνωρίζεται χωριστά η αξία κάθε μέλους και μπορεί να συμμετέχει στη διαμόρφωση μίας δημοκρατικής κοινωνίας.

Στην ΑΜΠ, η εκπαίδευση νοείται με την κλασσική σημασία της λέξης, δηλαδή προέρχεται από τη λατινική λέξη “educere” που σημαίνει «εξάγω». Στόχος της είναι η ανακάλυψη, η εύρεση λύσεων, η λήψη αποφάσεων, η εκμάθηση, ο σχεδιασμός, ο προβληματισμός, η συνδημιουργία, καθώς επίσης η ενίσχυση της αυτογνωσίας των μελών της ομάδας σε συνδυασμό με την πλήρη αναγνώριση της συμβολής του καθενός.

Η διαδικασία της μάθησης πραγματοποιείται με βάση δύο άξονες: (α) τις πραγματικές συζητήσεις που διεξάγονται και μπορεί να έχουν απτά αποτελέσματα και (β) την ανάπτυξη ικανοτήτων μέσω των συζητήσεων και των ομαδικών συναντήσεων. Η εμπειρία της λήψης αποφάσεων με αυτό τον τρόπο, της μάθησης να τροποποιούμε και να συντονίζουμε τις απαιτήσεις μας σύμφωνα με αυτές των άλλων και της μάθησης να προγραμματίζουμε εκ των προτέρων, είναι σημαντική για όλους/-ες τόσο σε προσωπικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.

Η συζήτηση ενθαρρύνει τους/τις εκπαιδευόμενους/-ες να εκφράζουν τις απόψεις τους. Η ευνοϊκή προδιάθεση του/της εκπαιδευτικού να ακούσει την προσωπική άποψη των μαθητών/-ριών του/της τού/τής δίνει τη δυνατότητα να προσεγγίσει πιο εύκολα τον τρόπο που σκέφτονται και αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Από αυτή την άποψη, η ΑΜΠ ενισχύει την ικανότητα ανακάλυψης όλων των μαθητών/-ριών, δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για εποικοδομητικές αντιπαραθέσεις με στόχο την ανάλυση και τη δοκιμή της ικανότητάς τους να αλλάξουν την τρέχουσα πραγματικότητα και να ενεργούν μη βίαια.

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΝΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ (WORKSHOP) ΑΜΠ

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΜΠ
Αν έχετε αποφασίσει να συζητήσετε ένα συγκεκριμένο θέμα πριν τη διεξαγωγή του εργαστηρίου, καλό θα ήταν να έχετε κάνει μία κατάλληλη προετοιμασία (π.χ. να έχετε μελετήσει/βρει σχετικά άρθρα, έρευνες, στίχους τραγουδιών/ποιημάτων, εικόνες κτλ.). Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να έχετε συμφωνήσει με τους/τις μαθητές/-ριές σας εκ των προτέρων για το θέμα που πρόκειται να συζητήσετε.

ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΜΠ
Στην πρώτη συνάντηση, είναι σημαντικό οι συμμετέχοντες/-ουσες να συστηθούν με έναν πιο προσωπικό τρόπο ή να μιλήσουν για ένα όνειρό τους.

Ο/Η συντονιστής/-ρια του εργαστηρίου ΑΜΠ κάνει μία σύντομη εισαγωγή στο θέμα ή απευθύνει σε όλους/-ες μία «καλή ερώτηση», π.χ. «Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της ειρήνης με βάση την προσωπική σας εμπειρία;» ή «Τι είναι για εσάς ο πόλεμος;».

To εργαστήριο θα πρέπει να ξεκινήσει ως μία διαδικασία διαλεκτικής έρευνας που θα πρέπει να είναι εύκολη και να στηρίζεται σε μία δημοκρατική διάρθρωση χωρίς περιορισμούς, πιέσεις, κρυφές αποκλίσεις ή δογματικούς αποκλεισμούς.

Ο/Η συντονιστής/-ρια προσπαθεί να εξισορροπήσει την ομαδική συζήτηση προκειμένου να δώσει σε όλους/-ες τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες τον κατάλληλο χρόνο για να εκφράσουν την προσωπική τους άποψη επί του θέματος κατά τη διάρκεια κάθε συνεδρίας.

Σε κάθε συνεδρία, όταν οι συμμετέχοντες/-ουσες θέλουν να πάρουν τον λόγο, θα πρέπει να ζητούν την άδεια του/της συντονιστή/-ριας και να περιμένουν υπομονετικά μέχρι να έρθει η σειρά τους. Είναι καλή εξάσκηση για όλους/-ες τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες να εκφράζουν την προσωπική τους άποψη για το υπό συζήτηση ζήτημα, διότι έτσι τίθεται το θέμα της ατομικής ευθύνης κάθε ανθρώπου στα προβλήματα της ζωής.

Εξίσου σημαντικό είναι όλοι/-ες να ακούν ενεργητικά την άποψη του/της συνομιλητή/-ριάς τους.

Παράλληλα, ο/η συντονιστής/-ρια θα πρέπει να παρακινήσει ακόμη και τους/τις πιο ντροπαλούς/-ές μαθητές/-ριες να εκφράσουν την άποψή τους ανεξαρτήτως από το αν αυτοί/-ές θα δεχθούν ή θα αρνηθούν.

Ωστόσο, εξαρτάται από τον/τη συντονιστή/-ρια του εργαστηρίου το αν θα επιτρέψει ή θα εμπνεύσει διαστήματα σιωπής κατά τη διάρκεια των οποίων οι μαθητές/-ριες δεν θα πιέζονται να δώσουν οπωσδήποτε μία απάντηση, αλλά θα αναστοχάζονται σιωπηλά πάνω σε όσα άκουσαν από τους άλλους και κατόπιν, θα σχολιάζουν.

Για τον λόγο αυτό, έχει μεγάλη σημασία να τίθεται σε εφαρμογή η μεταφορά του μωσαϊκού (σχετικά με την ποικιλομορφία), να βρίσκονται συσχετίσεις ιδεών και να δημιουργούνται αναλογίες. Ο κατακερματισμός της γνώσης, της εμπειρίας, των υποθέσεων που κάνουμε όλοι/-ες, οδηγεί σε αλληλοσυνδέσεις χάρη στη συμβολή του/της καθενός/-μίας.

O/H συντονιστής/-ρια έχει το δικαίωμα να παρεμβαίνει προκειμένου να διασφαλίζει ουσιαστική αμοιβαιότητα μεταξύ των συμμετεχόντων/-ουσών. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να επηρεάζει την ομαδική συζήτηση εκφράζοντας την προσωπική του/της άποψη για το υπό συζήτηση θέμα. Αντίθετα, θα πρέπει να ενθαρρύνει την αμοιβαία επικοινωνία, να επανεκκινεί τη συζήτηση, να ζητά διευκρινίσεις ή/και παραδείγματα μέσα από τις προσωπικές εμπειρίες των συμμετεχόντων/-ουσών κτλ.

Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονιστεί ότι κατά τη διάρκεια της συζήτησης ο/η συντονιστής/-ρια οφείλει να καταγράφει τα λεγόμενα των συμμετεχόντων/-ουσών.

Στο τέλος, ο/η συντονιστής/-ρια πραγματοποιεί μία σύντομης διάρκειας αξιολόγηση του εργαστηρίου, όπου ρωτά όλους/-ες τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες για την προσωπική τους εμπειρία και τι θεωρούν ότι έμαθαν από την εργασία τους σε επίπεδο ομάδας. Η τελική αυτή αξιολόγηση θα δώσει τη δυνατότητα στους/στις συμμετέχοντες/-ουσες να λάβουν αμοιβαία ανατροφοδότηση.

O/H συντονιστής-ρια ολοκληρώνει το εργαστήριο κάνοντας μία σύντομη ανακεφαλαίωση του τι ειπώθηκε κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας και εξάγοντας συμπεράσματα από τα ζητήματα που προέκυψαν.

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΑΞΗΣ

Πιθανές προκλήσεις κατά την υλοποίηση σε διαφορετικά πλαίσια τάξης:

  • Διαφορετικές αντιλήψεις: Κάθε μαθητής/-ρια ενδέχεται να έχει διαφορετική αντίληψη για το μάθημα. Προσπαθήστε να μάθετε όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα για τους μαθητές/-ριές σας προτού ξεκινήσετε τη συζήτηση.
  • Προσδοκίες: Οι μαθητές/-ριες μπορεί να έχουν διαφορετικές προσδοκίες από το μάθημα και τη μαθησιακή διαδικασία. Για τον λόγο αυτό, ο/η εκπαιδευτικός οφείλει όχι μόνο να γνωρίζει τις διαφορετικές αυτές προσδοκίες, αλλά επίσης να καθορίζει τις προσδοκίες των μαθητών/-ριών του/της και να παρακολουθεί την πρόοδό τους.
  • Συναισθήματα: Τα συναισθήματα του/της εκπαιδευτικού και των μαθητών/-ριών μπορούν να επηρεάσουν σοβαρά την κατανόηση του μηνύματος. Για τον λόγο αυτό, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να αναπτύξει τη Συναισθηματική του/της Νοημοσύνη, ούτως ώστε να είναι σε θέση να κατανοεί καλύτερα και να διαχειρίζεται αφενός τα συναισθήματά του/της και αφετέρου τα συναισθήματα των μαθητών/-ριών του/της.
  • Ακρόαση: Ο/Η εκπαιδευτικός είναι πιθανό να αισθανθεί κούραση ή ότι αποσπάται η προσοχή του/της κατά τη διάρκεια της μαθησιακής διαδικασίας. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει να γνωρίζει διαφορετικές μεθοδολογίες που θα τον/τη βοηθήσουν να μειώσει την ενδεχόμενη έλλειψη ενδιαφέροντος ή κινήτρου στο πλαίσιο της διδασκαλίας.
  • Υπερφορτωμένο μήνυμα: Οι μαθητές/-ριες δεν μπορούν να επεξεργαστούν αποτελεσματικά το σύνολο των πληροφοριών που εμπεριέχει ένα μήνυμα. Για τον λόγο αυτό, ο/η εκπαιδευτικός δεν θα πρέπει να υπερφορτώνει το μήνυμα που μεταδίδει με πολλές πληροφορίες αλλά να εξισορροπεί τις πρακτικές και τεχνικές πτυχές της μαθησιακής διαδικασίας.

Συμβουλές για υλοποίηση σε διαφορετικά πλαίσια τάξης:

  • Αναπτύξτε και διατηρήστε εμπιστοσύνη με τους/τις μαθητές/-ριες στην τάξη λαμβάνοντας υπόψη ότι η εμπιστοσύνη μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή/-ριας είναι ζωτικής σημασίας για τη διαχείριση διαφορετικών τάξεων.
  • Προσπαθήστε να μάθετε πληροφορίες για τη γλώσσα, τις αξίες, τη συναισθηματική κατάσταση, τις κοινωνικές πρακτικές, το μαθησιακό στυλ, τις ατομικές ανάγκες των μαθητών/-ριών σας καθώς και το επίπεδο της υποστήριξης που λαμβάνουν από την οικογένειά τους.
  • Υιοθετήστε ποικίλες στρατηγικές διδασκαλίας λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τις προσδοκίες των μαθητών/-ριών και κατόπιν, επιλέξτε στρατηγικές και πηγές που να ανταποκρίνονται στα δυνατά σημεία και τα ενδιαφέροντά τους.
  • Χρησιμοποιήστε εργαλεία αξιολόγησης για να παρακολουθείτε στενά την πρόοδο των μαθητών/-ριών σας.
  • Αναπτύξτε ένα κλίμα σχολικής τάξης που να συμβάλλει στην ανάδειξη αυτενεργών μαθητών/-ριών ανεξάρτητα από το μαθησιακό επίπεδο, το πολιτισμικό υπόβαθρο και τα ενδιαφέροντά τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

What is the SLANT Strategy and How does it Improve Student Achievement? [online] Available at: https://k12teacherstaffdevelopment.com/tlb/what-is-the-slant-strategy-and-how-does-it-improve-student-achievement/ [Accessed 26 Jun. 2019].

Merriam-webster.com. (2019). Definition of COMMUNICATION. [online] Available at: https://www.merriam-webster.com/dictionary/communication  [Accessed 26 Nov. 2019].

Unl.edu. (2019). Asking Good Questions: Socratic Method in the Classroom | Graduate Connections | Nebraska. [online] Available at: https://www.unl.edu/gradstudies/connections/asking-good-questions-socratic-method-classroom  [Accessed 26 Jun. 2019].

What is Open Communication. (n.d.). Retrieved from https://www.igi-global.com/dictionary/open-communication/21169.

What is Cultural differences? HR Definitions & Examples. (n.d.). Retrieved from https://www.mightyrecruiter.com/recruiter-guide/hiring-glossary-a-to-z/cultural-differences/.

EDDILI – To EDucate is to make possible the DIscovery of Life – RECIPROCAL MAIEUTIC APPROACH In adult education – Edited by Amico Dolci and Fausto Amico – Lifelong Learning Programme – Sub-Programme Grundtvig  [Available at https://danilodolci.org/media/English.pdf]

Contact Us

Do you want to sign up to receive our newsletter or write us to have more information?

Coordinator – Centro per lo Sviluppo Creativo Danilo Dolci – Italy

antonella.alessi@danilodolci.org