ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Η έννοια της ριζοσπαστικοποίησης αναπτύχθηκε για να γίνει κατανοητό γιατί άνδρες νεαρής ηλικίας που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε δυτικές δημοκρατικές χώρες, προβαίνουν σε τρομοκρατικές ενέργειες στην Ευρώπη (εγχώριοι τρομοκράτες) και γιατί οι νέοι αυτοί άνδρες πηγαίνουν στη Συρία ή στο Ιράκ για να πολεμήσουν στο πλευρό των Τζιχαντιστών (αλλοδαποί μαχητές).

Σε ό,τι αφορά τη σαφή σύλληψη των εννοιών, δεν υπάρχει ένας κοινώς αποδεκτός ορισμός της ριζοσπαστικοποίησης και του εξτρεμισμού ανάμεσα στους/στις ερευνητές/-ριες και στους φορείς χάραξης πολιτικής. Επομένως, δεν είναι απλώς θέμα πραγματικών ή διαδικτυακών ριζοσπαστών που παρασύρουν τα ευάλωτα άτομα σε μία διαδικασία που οδηγεί σε βίαιο εξτρεμισμό. Ωστόσο, παρατηρείται μία γενική συμφωνία στο γεγονός ότι ένα άτομο δεν ριζοσπαστικοποιείται από τη μία στιγμή στην άλλη και δεν παρακινείται από έναν και μόνο παράγοντα. Στην ουσία, πρόκειται για μία διαδικασία, όπου τα άτομα σταδιακά αναπτύσσουν πιστεύω και στάσεις που αποκλίνουν ριζικά από την κυρίαρχη τάση της κοινωνίας. Μερικά άτομα ξεπερνούν το όριο ανάμεσα στις ριζοσπαστικές ιδέες και τις βίαιες πράξεις. Βέβαια, οι ριζοσπαστικές ιδέες δεν καταλήγουν πάντα σε βίαιες συμπεριφορές. Για τον λόγο αυτό, ορισμένοι εμπειρογνώμονες διαχωρίζουν τη ριζοσπαστικοποίηση σε γνωστική και συμπεριφορική.

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι η ριζοσπαστικοποίηση και ο εξτρεμισμός είναι σχετικοί όροι που εξαρτώνται από το εκάστοτε πλαίσιο. Αυτό σημαίνει ότι η σημαντικότητά τους εξαρτάται από το τι θεωρείται «τάση», «φυσιολογικό» και «νόμιμο» στην εκάστοτε κοινωνία, π.χ. «ο τρομοκράτης ενός ατόμου είναι ο ελευθερωτής κάποιου άλλου».

Τα τελευταία είκοσι (20) χρόνια, οι ερευνητές/-ριες και οι ειδικοί έχουν αναπτύξει μία ευρεία γκάμα μοντέλων για να εξηγήσουν τη διαδικασία της ριζοσπαστικοποίησης. Ανάμεσα σε αυτά τα γνωστά μοντέλα είναι και αυτά που αναπτύχθηκαν από τους Randy Borum και Fathali M. Moghaddam (Borum, R., 2011): “Radicalization into violent extremism II”. Journal of Strategic Securityno. 4 ).

Ο Randy Borum επιδιώκει να συνδυάσει τους κοινούς παράγοντες των διαδικασιών ριζοσπαστικοποίησης σε ένα μοντέλο τεσσάρων σταδίων.

Το μοντέλο αυτό δείχνει πώς η εμπειρία των παραπόνων, της διάκρισης και της ευαλωτότητας μπορεί να οδηγήσει σταδιακά στην αντίληψη ότι προκαλούνται από εξωτερικούς παράγοντες, είτε αυτοί είναι άτομα είτε ομάδες είτε η κοινωνία γενικότερα. Βαθμιαία, οι νέοι άνθρωποι κατευθύνουν το θυμό τους σε κάποιον εχθρό: «Επίρριψη ευθυνών: Εσύ φταις!». Το τελευταίο στάδιο περιλαμβάνει το μίσος και τη δαιμονοποίηση ή/και τη στέρηση των ανθρωπίνων ιδιοτήτων των υπευθύνων, ενώ σε αυτό το στάδιο ορισμένα άτομα ενδέχεται να διαπράξουν βιαιότητες.

Παρόμοιο είναι το μοντέλο που προτείνει ο καθηγητής Fathali M. Moghaddam, το οποίο ονομάζεται «η κλίμακα/σκάλα της τρομοκρατίας» (“staircase to terrorism“).

(Moghaddam, Fathali M. (2005): “The staircase to terrorism. A psychological explanation”. In American Psychologist.

Στο παραπάνω μοντέλο, η διαδικασία της ριζοσπαστικοποίησης ενεργοποιείται από εμπειρίες που δημιουργούν παράπονα και αδικία. Έτσι, στο ισόγειο περιλαμβάνονται πάρα πολλοί άνθρωποι. Πολλοί νέοι άνθρωποι θα συμφωνούσαν με την εμπειρία της αδικίας και ενδεχομένως θα έδειχναν ενσυναίσθηση ή ακόμα και υποστήριξη προς αυτούς τους ανθρώπους που επιλέγουν να δράσουν και να κάνουν κάτι για αυτό.

Ένας πολύ μικρός αριθμός ατόμων προχωράει στους επόμενους ορόφους της σκάλας του μοντέλου. Ένας ακόμη πιο μικρός αριθμός ανθρώπων φτάνει έως τον τελευταίο όροφό, δηλαδή «παραβιάζει τον ανασταλτικό μηχανισμό» και πραγματοποιεί βίαιες πράξεις.

Άλλα μοντέλα εισάγουν και άλλα ενδιάμεσα στάδια. Εντούτοις, παρά τις όποιες παραλλαγές, αυτός ο τύπος διαδικαστικών μοντέλων εγείρει συνήθως τα ίδια σπουδαία ερωτήματα, όπως:

Στις μέρες μας, η γενική στάση των ερευνητών/-ριών και των ειδικών είναι ότι δεν υπάρχει ένας μεμονωμένος παράγοντας ριζοσπαστικοποίησης, αλλά πρόκειται για ένα περίπλοκο σύμπλεγμα παραγόντων που σχετίζονται με τις συγκυρίες και αφορούν τρία διαφορετικά επίπεδα:

«Η ριζοσπαστικοποίηση είναι ένα φαινόμενο που εξαρτάται άμεσα από τις συγκυρίες. Παγκόσμιοι, κοινωνιολογικοί και πολιτικοί παράγοντες διαδραματίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο με τους ιδεολογικούς και ψυχολογικούς παράγοντες».

 

The European Commission, Expert Group on Violent Radicalisation (2008): “Radicalisation processes. Leading to Acts of Terrorism”

Δεν υπάρχει ένα και μοναδικό μοντέλο που να μπορεί να ενσωματώσει όλους τους παράγοντες και τους μηχανισμούς. Η ερευνητική κοινότητα έχει εντοπίσει έναν ευρύ κατάλογο παραγόντων που οδηγούν στη ριζοσπαστικοποίηση. Για παράδειγμα, ο Magnus Ranstorp (The Root Causes of Violent Extremism” – RAN Issue Paper 04/01) επισήμανε τους ακόλουθους παράγοντες:

Σε άλλες ερμηνείες (Mhtconsult 2010 and 2012), οι παράγοντες που ενεργοποιούν τη διαδικασία έχουν συγκεκριμένες εξωτερικές ενδείξεις όπως:

• Αλλαγές στην εικόνα: οι νέοι άνθρωποι αλλάζουν την εικόνα τους, για παράδειγμα τον τρόπο που ντύνονται, χρησιμοποιούν πολιτικά, ιδεολογικά ή θρησκευτικά σύμβολα κτλ.
• Αλλαγές στη συμπεριφορά: οι νέοι άνθρωποι αλλάζουν τη συμπεριφορά τους με τρόπο που είναι εμφανής.
• Αλλαγές στις στάσεις των ατόμων: οι νέοι άνθρωποι αλλάζουν απόψεις, συμπάθειες και αξίες.
• Αλλαγές στις σχέσεις: οι νέοι άνθρωποι αλλάζουν τον υπάρχοντα κοινωνικό τους κύκλο και σχετίζονται με νέες κοινωνικές, πολιτικές ή θρησκευτικές ομάδες.

Αν και δεν υπάρχει πλήρης ομοφωνία σχετικά με την πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης, πολλοί από τους παράγοντες κινδύνου είναι ευρέως γνωστοί και αυτή η γνώση συμπεριλαμβάνεται σε συγκεκριμένα προληπτικά μέτρα και παρεμβάσεις.

Όπως είδαμε, υπάρχουν διάφορα υπόβαθρα και πολύ διαφορετικοί παράγοντες που εμπλέκονται στη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης των ατόμων και των ομάδων. Δεν είναι δυνατό να καθορίσουμε μία απλή αιτιότητα και μία μονοδιάστατη εξήγηση για τον λόγο που τα άτομα ριζοσπαστικοποιούνται. Όπως φάνηκε πιο πάνω, οι ερευνητές/-ριες έχουν προσπαθήσει να προσδιορίσουν συγκεκριμένα προφίλ ανθρώπων που ριζοσπαστικοποιούνται ή να δημιουργήσουν καταλόγους ενδείξεων που μπορούν να αναζητήσουν οι επαγγελματίες, ώστε να εντοπίζουν άτομα που διατρέχουν κίνδυνο ή βρίσκονται σε διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης (Borum, R.,2004).

Παρομοίως, έχουν προταθεί μοντέλα αναγνωρίσιμων σταδίων που διέρχονται τα άτομα που βρίσκονται σε διαδικασίες ριζοσπαστικοποίησης (Silber, M. D. & A. Bhatt, 2007). Ωστόσο, όλες αυτές οι προσπάθειες για δημιουργία καταλόγων ή μοντέλων έχουν δεχθεί κριτική για πολλούς λόγους, από την άποψη ότι υπάρχει κίνδυνος υπεραπλούστευσης των ποικίλων διαδικασιών ριζοσπαστικοποίησης των διαφόρων ατόμων και ομάδων σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Ελλοχεύει ο κίνδυνος υπεργενίκευσης των συμπερασμάτων σύμφωνα με μία πολύ περιορισμένη βάση δεδομένων, η οποία προκύπτει από περιπτώσεις ατόμων που έχουν διαπράξει τρομοκρατικές πράξεις. Εκτός από αυτό, ελλοχεύει και ο κίνδυνος πρόκλησης αντιπαραγωγικών διακρίσεων και στιγματισμού ατόμων λόγω των στερεοτυπικών προφίλ που αναπτύσσονται λόγω του τρόπου ζωής, των εθνοτικών υποβάθρων και της θρησκείας, με αποτέλεσμα να θεωρούν ως ύποπτους έναν πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων (Velthuis, T. & Staun, J., 2009).

Εν κατακλείδι, δεν είναι αξιόπιστη η παραγωγή ενός καταλόγου ενδείξεων για χρήση από τους/τις επαγγελματίες ως μέσο ελέγχου και αξιολόγησης. Ωστόσο, ένας αριθμός ερευνητών/-ριών και φορέων χάραξης πολιτικής τονίζουν ότι οι επαγγελματίες στο σχολείο διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης και του εξτρεμισμού (Rambøll, 2016; Asterisk 2016; Soei, A., 2018).

Σύμφωνα με τους/τις ερευνητές/-ριες και τους φορείς χάραξης διεθνούς πολιτικής, η πρόληψη του εξτρεμισμού και της ριζοσπαστικοποίησης των νέων πρέπει να προσεγγισθεί μέσω της δέσμευσης των μαθητών/-ριών και της νεολαίας απέναντι στην κοινωνία και στις κοινότητες προσφέροντάς τους δυνατότητες συμμετοχής στη δημοκρατική κοινωνία. Το σχολείο είναι ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα που συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση μίας ενεργού και συμμετοχικής δημοκρατικής κοινωνίας. Για τον λόγο αυτό, τα σχολεία οφείλουν να δημιουργήσουν στα παιδιά μία αίσθηση του ανήκειν, εμπιστοσύνη στη συμμετοχή τους στην τάξη, στην κοινότητα και στην ευρύτερη κοινωνία, με δικαιώματα και δυνατότητες συμμετοχής, καθώς και μία ικανότητα κριτικής και προβληματισμού. Με αυτό τον τρόπο, το σχολείο καλείται να μεριμνήσει κατάλληλα αν οι μαθητές/-ριες δεν έχουν εμπιστοσύνη στην τάξη και την κοινωνία που τους/τις περιβάλλει ή/και αν αντιμετωπίζουν διακρίσεις και στιγματισμό ή αν εκφράζουν προκαταλήψεις προς ομάδες/άτομα και νομιμοποίηση της βίας προς συγκεκριμένα τμήματα του πληθυσμού. Αυτά είναι σημάδια που εγείρουν ανησυχίες και για τα οποία το σχολείο φέρει ευθύνη αλλά και υποχρέωση να τα αντιμετωπίσει με αποτελεσματικό τρόπο.

Συνεπώς, το ερώτημα που προκύπτει είναι: «Πώς μπορούν οι επαγγελματίες να εργαστούν με τόσο σοβαρά και συνάμα απαιτητικά ζητήματα στο σχολικό περιβάλλον;» Μία μετα-ανάλυση 34 ερευνών σχετικών με παρεμβάσεις στο σχολικό πλαίσιο για την πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης, υπογράμμισε πέντε καίρια σημεία που ενδέχεται να έχουν θετικά αποτελέσματα και να οδηγήσουν στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης (Rambøll, 2016).

Η μετα-ανάλυση επιβεβαιώνει αυτά που δείχνουν και οι άλλες έρευνες, ότι δηλαδή η ανάπτυξη ικανοτήτων και η συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση των επαγγελματιών μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης (Bonell, Joe, Phil Copestake a.o., 2011). Η ανάπτυξη ικανοτήτων έχει αποτέλεσμα στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης, όταν στοχεύει στην ανάπτυξη της ικανότητας των εκπαιδευτικών να υποστηρίζουν και να διευκολύνουν τον προβληματισμό και τον διάλογο στην τάξη, με τέτοιο τρόπο ώστε όλοι/-ες οι μαθητές/-ριες να βρίσκουν χώρο για να εκφράζουν τις απόψεις τους σε ένα περιβάλλον όπου η διαφωνία και ο πλουραλισμός είναι εποικοδομητικά στοιχεία και αποτελούν βάση της κοινότητας (Rambøll, op.cit. Laird Iversen, L., 2014). Ο/Η εκπαιδευτικός πρέπει να διευκολύνει το πλαίσιο που θεωρείται αποδοτικό για προβληματισμό σχετικά με τις νόρμες και τις ιδέες καθώς και με τα ιδανικά και τις μορφές ζωής που σε άλλες περιπτώσεις θεωρούνται δεδομένα. Ο/Η εκπαιδευτικός οφείλει να εργαστεί με στόχο τη διασφάλιση μίας εποικοδομητικής «κοινότητας διαφωνίας» στην τάξη στην οποία θα μπορεί να διαχειριστεί τις διαφωνίες και την πόλωση και συγχρόνως να διασφαλίσει έναν ασφαλή χώρο για προβληματισμό σχετικά με τις προκαταλήψεις της καθημερινότητας, τις κατηγοριοποιήσεις και τα στερεότυπα. Ακόμη, θα πρέπει να αναπτύξει την εμπιστοσύνη και την αίσθηση του ανήκειν στην τάξη καθώς και στην ευρύτερη κοινότητα, η οποία θα χαρακτηρίζεται από πλουραλισμό.

Η προσέγγιση αυτή και ο εν λόγω τρόπος σκέψης σχετίζεται με την κατανόηση της δημοκρατίας ως μίας ουσιαστικά πλουραλιστικής και γεμάτης αντιφάσεις οντότητας και την αντίληψη ότι η δημοκρατική αλληλεπίδραση χαρακτηρίζεται από διαφωνίες, διαρκή αγώνα για τις ιδέες, συμβιβασμούς, σε αντίθεση με έναν στόχο επίτευξης ομοφωνίας (Mouffe, Chantal, 2004). Η ενότητα που βασίζεται στην ομοιότητα και τη σταθερή ομοφωνία απόψεων θα ερχόταν σε αντίθεση με τη δημοκρατία και θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει ένα σημάδι δημοκρατικής κρίσης. Ως εκ τούτου, η δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών δεν επιβάλλει τη μάθηση συγκεκριμένων κωδικών λειτουργίας ή ικανοτήτων για αυτή τη συμμετοχή (Biesta, Gerd, 2013). Κάτι τέτοιο θα προσέκρουε στην ιδέα της δημοκρατίας και της ισότητας των ανθρώπων και των πολιτών. Οι πολίτες είναι μέλη της κοινωνίας από την αρχή και η δημοκρατία πρέπει να σχηματίζεται και να ανασχηματίζεται από τους νέους πολίτες καθώς και από άλλους, με τη δέσμευση των οραμάτων των ανθρώπων για μία δημοκρατική συμμετοχή. Ο ρόλος του σχολείου σε αυτή τη διαδικασία είναι να δημιουργήσει γόνιμο έδαφος για αυτή τη δημοκρατική, κριτική, δυναμική δέσμευση και την αίσθηση του ανήκειν στους νέους ανθρώπους.

Αν και το σχολείο διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στην πρόληψη του εξτρεμισμού, πολλοί/-ές ερευνητές/-ριες αντιθέτως, πιστεύουν ότι το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί συμβάλλουν στην ενίσχυση της ριζοσπαστικοποίησης και αντιφατικών θέσεων στους/στις μαθητές/-ριες (Gilliam, L., 2010).

Το σχολείο στηρίζεται σε συγκεκριμένους πολιτισμικούς κώδικες, τρόπους ομιλίας, συγκεκριμένη λογοτεχνία και συχνά σε μία κυρίαρχη θρησκευτική ταυτότητα, στοιχεία που συνδέονται με τη μεσαία τάξη, η οποία αποτελεί την πλειονότητα του πληθυσμού (Bourdieau & Passeron, 1990).

Η γνώση που εκτιμάται στο σχολείο, και βάσει της οποίας καθορίζονται τα κριτήρια της επιτυχίας, συνδέεται με αυτή την κοινωνική τάξη.

Τα παιδιά εθνοτικών μειονοτήτων ή/και άλλων κοινωνικοοικονομικών υποβάθρων αντιμετωπίζουν αυτή την ομοιογένεια στο σχολείο και κατ’ επέκταση αντιμετωπίζουν αποκλεισμό και πολιτισμική περιθωριοποίηση. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι η κουλτούρα των περισσοτέρων είναι η κυρίαρχη και αισθάνονται πολύ διαφορετικά αν δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες της, ώστε να θεωρούνται «φυσιολογικά» παιδιά. Η αίσθηση του να είναι κάποιος/-α διαφορετικός/-η ή να προσδιορίζεται από διαφορετικές εθνότητες και θρησκείες, αλλά και από μία ανικανότητα να προσαρμοστεί σε συγκεκριμένες νόρμες και να καλύψει συγκεκριμένα κριτήρια, μπορεί να οδηγήσει στην ανάγκη δημιουργίας μίας αντίθετης ταυτότητας, πολλές φορές, μίας σχολικής αντικουλτούρας και στην αναζήτηση μίας κοινότητας στην οποία το άτομο θα αναγνωριστεί. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε έναν φαύλο κύκλο απομόνωσης από το σχολείο, όπου το άτομο αισθάνεται ότι δεν μπορεί να πετύχει και να συμμετέχει σε τίποτα, με αποτέλεσμα να οδηγείται σε περαιτέρω απομόνωση κτλ.

Η έρευνα αυτή υπογραμμίζει τον κίνδυνο που διατρέχουν τα σχολεία, όταν συμβάλουν στην περιθωριοποίηση ορισμένων μαθητών/-ριών. Το γεγονός αυτό μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία μίας αντικουλτούρας, όπου τα νέα άτομα δομούν την ταυτότητά τους γύρω από την αίσθηση του ότι είναι διαφορετικά από την κυρίαρχη προσδοκία του σχολείου. Αντίθετα, αν το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί έχουν συνείδηση αυτών των μηχανισμών, του ρόλου τους στο πλαίσιο μίας μικροκοινωνίας και συγχρόνως αποκτήσουν τις ικανότητες και το κίνητρο να εργαστούν για τη δημιουργία ενός συμπεριληπτικού πλαισίου, της αίσθησης του ανήκειν και της εμπιστοσύνης ανάμεσα στα παιδιά και τους νέους ανθρώπους ανεξάρτητα από τις διαφορές τους, τότε αυτό θα συμβάλει καθοριστικά στην πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης.