ΕΝΟΤΗΤΑ 6 – ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

Ο γενικός μαθησιακός στόχος αυτής της ενότητας είναι ο τρόπος διαχείρισης μίας πολυπολιτισμικής τάξης. Οι επιμέρους μαθησιακοί της στόχοι (υποενότητες) διακρίνονται στα ακόλουθα μέρη:

Η ενίσχυση της διαπολιτισμικής συνείδησης, της διαπολιτισμικής ευαισθησίας και των διαπολιτισμικών δεξιοτήτων είναι αποφασιστικής σημασίας για την πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης. Βέβαια, δεν αρκεί μόνο να εκπαιδευτούν οι μαθητές/-ριες προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά θα πρέπει και οι εκπαιδευτικοί να αναστοχαστούν ως προς τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται διαφορετικές κουλτούρες στην τάξη.

Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών κατά της ριζοσπαστικοποίησης θα πρέπει να έχει ως στόχο να τους/τις ευαισθητοποιήσει σε θέματα πολιτισμικής και θρησκευτικής ποικιλομορφίας, καθώς και να τους/τις ενθαρρύνει να αντιμετωπίζουν με επαγγελματικό, απροκατάληπτο και μη διακριτικό τρόπο τις διαφορές. Αυτό περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την αντιμετώπιση διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων και τρόπων ζωής που ενδεχομένως θέτουν υπό αμφισβήτηση τις αξίες και τα πιστεύω των εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να μάθουν πώς να διαχειρίζονται τέτοιες καταστάσεις και πώς να προλαμβάνουν  διακρίσεις ή ρατσιστικές εκδηλώσεις στην τάξη.

Όταν οι εκπαιδευτικοί καλούνται να αντιμετωπίσουν μαθητές/-ριες από διαφορετικές κουλτούρες στην τάξη, κρίνεται απαραίτητο να αναστοχαστούν ως προς το δικό τους πολιτισμικό υπόβαθρο. Μόνο εάν αποκτήσουν επίγνωση της ταυτότητας, των αξιών και των συμπεριφορών τους σε σχέση με το πολιτισμικό τους υπόβαθρο, θα μπορέσουν να κατανοήσουν τα στοιχεία των άλλων κουλτούρων που εκλαμβάνουν ως ενοχλητικά.

Ο ατομικός αναστοχασμός αποτελεί μία θεμελιώδη ικανότητα τόσο για τις ενδοπολιτισμικές όσο και για τις διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις του ανθρώπου, ούτως ώστε να μην παραμένει προσκολλημένος σε μία εθνοκεντρική αντίληψη του κόσμου. Κάθε άτομο θεωρεί ότι η προσωπική αντίληψη που έχει σχηματίσει για τον κόσμο είναι η πλέον «φυσιολογική» και «έγκυρη». Ένα ουσιαστικό βήμα για να καλλιεργήσουμε τη διαπολιτισμική μας συνείδηση είναι να κατανοήσουμε ότι δεν υπάρχει μία αντικειμενική αλήθεια, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα εξαρτάται από το πολιτισμικό μας υπόβαθρο.

Επομένως, σε πρώτη φάση θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ποια είναι η κοσμοθεωρία και οι αξίες μας μέσα από μία διαδικασία ατομικού αναστοχασμού, να αποκτήσουμε επίγνωση της επίδρασης του ασυνείδητου, να αναρωτηθούμε ως προς το τι θεωρούμε αυτονόητο και εν τέλει, να αναμετρηθούμε με τις προσωπικές αξίες και τις πολιτισμικές μας καταβολές (βλέπε Άσκηση 1).

Η Άσκηση 1 σας δίνει τη δυνατότητα να αναστοχαστείτε σε ατομικό επίπεδο ως προς το πολιτισμικό σας υπόβαθρο.  

Ένας άλλος τρόπος ενεργοποίησης του ατομικού αναστοχασμού θα μπορούσε να είναι ένα διαπολιτισμικό ημερολόγιο αναστοχασμού στο οποίο οι εκπαιδευτικοί θα μπορούν να περιγράφουν κάθε επικοινωνιακή περίσταση που τους προκάλεσε ενόχληση σε ένα διαπολιτισμικό περιβάλλον και να αναστοχάζονται ως προς τη γενεσιουργό αιτία.

Όταν αναστοχαζόμαστε ως προς το πολιτισμικό μας υπόβαθρο, είναι πολύ πιθανό να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο ορισμός της κουλτούρας και της πολιτισμικής ταυτότητας. Για τον λόγο αυτό, στη συνέχεια, πρόκειται να αποσαφηνιστούν βασικές έννοιες της διαπολιτισμικής επικοινωνίας όπως:

• Κουλτούρα / πολιτισμική ταυτότητα (π.χ. μοντέλο του πολιτισμικού παγόβουνου)
• Διαπολιτισμική ευαισθησία

Για την ευρύτερη κατανόηση της έννοιας της διαπολιτισμικής ευαισθησίας, θα παρουσιάσουμε με συντομία το αναπτυξιακό μοντέλο διαπολιτισμικής ευαισθησίας που ανέπτυξε ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Milton Bennett (βλέπε Άσκηση 2).

Το σχολείο είναι ένας χώρος στον οποίο εκδηλώνονται στερεότυπα, διακρίσεις ή ρατσισμός. Οι εκπαιδευτικοί, από την πλευρά τους, οφείλουν να γνωρίζουν με ποιον τρόπο αυτοί οι μηχανισμοί μπορούν να επηρεάσουν την καθημερινότητα στην τάξη τους αλλά και πώς μπορούν να τους αποδυναμώσουν.

Μεγάλος αριθμός μαθητών/-ριών βιώνει διακρίσεις στη ζωή του. Άλλες φορές δυσκολεύονται να βρουν δουλειά λόγω του ονόματός τους, έχουν λιγότερο χρόνο στη διάθεσή τους για να πάνε σε κλαμπ στον ελεύθερο χρόνο τους ή προσελκύουν αδιάκριτα βλέμματα λόγω της μουσουλμανικής μαντίλας που φορούν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αναρωτιούνται για πολλά πράγματα στα οποία αδυνατούν να βρουν μόνοι/-ες τους μία σαφή απάντηση: Γιατί οι μετανάστες/-ριες μαθητές/-ριες καταλήγουν συχνά να λαμβάνουν χαμηλότερους βαθμούς σε σχέση με τους/τις γηγενείς μαθητές/-ριες; Γιατί ένας/μία δημόσιος υπάλληλος μιλά στους γονείς μου σαν να είναι αμόρφωτοι; Γιατί δυσκολευόμαστε να βρούμε διαμέρισμα να νοικιάσουμε; Γιατί έχουμε άδεια διαμονής ορισμένου χρόνου ενώ μένουμε εδώ χρόνια; Γιατί με ρωτούν συνέχεια από πού κατάγομαι, ενώ γεννήθηκα εδώ; κτλ.

Άλλοι/-ες μαθητές/ήτ-ριες, με και χωρίς ιστορικό μετανάστευσης, προέρχονται από οικογένειες στις οποίες εκφράζονται απάνθρωπες ή ακροδεξιές, ριζοσπαστικές ιδέες. Το φαινόμενο αυτό, διαπερνά το κοινωνικό σώμα μέσω όλων των κοινωνικών στρωμάτων και κατά συνέπεια, μέσω όλων των τύπων σχολείων και σχολικών τάξεων. Οι μαθητές/-ριες, ιδιαίτερα κατά την εφηβική ηλικία, αρχίζουν μία έντονη δραστηριότητα αναζήτησης ταυτότητας, με αποτέλεσμα να αναρωτιούνται επανειλημμένα πάνω σε προσωπικά και κοινωνικά ζητήματα που σχετίζονται με τον ρατσισμό και για τα οποία δεν υπάρχει επαρκής χώρος για ατομικό αναστοχασμό. Ένας τρόπος για να αντιμετωπίσουμε ως εκπαιδευτικοί ζητήματα που αφορούν στερεότυπα, διακρίσεις και ρατσιστικές αντιλήψεις είναι να υιοθετήσουμε αμερόληπτες διδακτικές προσεγγίσεις και κριτική στάση απέναντί τους.

Τέλος, οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί είναι πιθανό να ενεργούν με μεροληπτικό τρόπο χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Οι διακρίσεις και ο ρατσισμός συνδέονται συχνά με τη ναζιστική βία ή τις ακροδεξιές ιδεολογίες, αν και στο σχολείο εκδηλώνονται οι πιο κρυφές μορφές διακρίσεων και ρατσισμού. Για τους/τις εκπαιδευτικούς, εγείρονται ερωτήματα όπως τα εξής: Προσφέρω όντως τις ίδιες ευκαιρίες σε όλους/-ες μου τους/τις μαθητές/-ριες; Τι είδους ασυναίσθητα στερεότυπα ή προκαταλήψεις μπορούν να επηρεάσουν τη διδασκαλία μου; Πώς μπορώ να διασφαλίσω ότι κανείς/καμία από τους/τις μαθητές/-ριές μου δεν θα νιώσει ότι υφίσταται διακρίσεις;   

Η άσκηση που ακολουθεί θα βοηθήσει τους/τις εκπαιδευτικούς να βρουν απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις.

Οι εκπαιδευτικοί είναι πιθανό να έρθουν αντιμέτωποι/-ες με πολιτισμικές αντιπαραθέσεις ή διαπολιτισμικές συγκρούσεις στην τάξη, οι οποίες απαιτούν επαγγελματικό χειρισμό και διαμεσολάβηση μεταξύ διαφορετικών θέσεων. Ακόμη, δεν είναι διόλου απίθανο να κληθούν να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις προσωπικές τους αξίες. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει να χειριστούν αυτές τις καταστάσεις με τη δέουσα προσοχή προκειμένου να αποφύγουν τη δημιουργία μίας ατμόσφαιρας δυσπιστίας και αποκλεισμού, η οποία θα μπορούσε ακούσια να ευνοήσει διαδικασίες ριζοσπαστικοποίησης.

Ωστόσο, οι εκπαιδευτικοί ενδέχεται να μην είναι προετοιμασμένοι/-ες να χειριστούν τέτοιου είδους καταστάσεις: Πώς πρέπει να αντιδράσω, όταν οι μαθητές/-ριές μου προσβάλλουν άλλους ανθρώπους χαρακτηρίζοντάς τους ως «θύματα»; Πώς μπορώ να προετοιμαστώ για το επόμενο Ραμαζάνι ή να απαντήσω στα αιτήματα ορισμένων μαθητών/-ριών μου για τη δημιουργία δωματίων προσευχής; Πώς μπορώ να αντιμετωπίσω τυχόν σημάδια ριζοσπαστικοποίησης;

Στις ασκήσεις που ακολουθούν (5+6), χρησιμοποιούνται διάφορα σενάρια που έχουν ως στόχο την όσο το δυνατόν πληρέστερη κατανόηση των διαπολιτισμικών συγκρούσεων.

Η χρήση σεναρίων για την εκμάθηση του τρόπου αντιμετώπισης ποικίλων διαπολιτισμικών επικοινωνιακών περιστάσεων είναι μία ευρέως γνωστή και αποτελεσματική μέθοδος που προτιμάται στα διαπολιτισμικά προγράμματα εκπαίδευσης. Τα σενάρια που αφορούν μία διαπολιτισμική σύγκρουση ονομάζονται συχνά «κρίσιμα περιστατικά». Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον J. C. Flanagan, ο οποίος εισήγαγε την «Τεχνική Κρίσιμων Περιστατικών» (CriticalIncident Technique-CIT). O Flanagan χρησιμοποίησε αυτή την τεχνική για να συλλέγει δεδομένα για κρίσιμα περιστατικά, να μαθαίνει για τις συνέπειές τους και να σημειώνει βελτίωση στο δεδομένο πλαίσιο. Στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, τα κρίσιμα περιστατικά χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό ως εκπαιδευτικό υλικό. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, ο όρος «κρίσιμα περιστατικά» χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει καταστάσεις κατά τις οποίες προκύπτει μία παρεξήγηση, ένα πρόβλημα ή μία σύγκρουση εξαιτίας των πολιτισμικών διαφορών που υπάρχουν μεταξύ των παραγόντων της επικοινωνίας (πομπός-δέκτης).

Η Γαλλίδα κοινωνική ψυχολόγος Margalit Cohen-Emerique ανέπτυξε μία διαγνωστική μέθοδο κρίσιμων περιστατικών, τα οποία προκαλούν αισθήματα πολιτισμικού σοκ στα άτομα που εμπλέκονται σε αυτά. Σύμφωνα με την Cohen-Emerique, το πολιτισμικό σοκ είναι μία εμπειρία, γνωστική και συναισθηματική, που βιώνουμε, όταν ερχόμαστε σε επαφή με οτιδήποτε μας φαίνεται πολιτισμικά «ξένο». Προκαλεί αδυναμία κατανόησης και συναισθήματα έκπληξης και φόβου. Ακόμη, τονίζει ότι αν το πολιτισμικό σοκ δεν αναγνωριστεί και δεν υποβληθεί σε κατάλληλη επεξεργασία, μπορεί να οδηγήσει σε αμυντικές αντιδράσεις.

Σε ένα σχολείο που είναι ανοιχτό στη διαφορετικότητα, σημειώνονται πολυάριθμα παραδείγματα κρίσιμων περιστατικών/πολιτισμικού σοκ σε καθημερινή βάση. Τα ερωτήματα που εγείρονται είναι τα εξής: «Πώς μπορούμε να αποφύγουμε την καταδίκη ή την απομόνωση των ατόμων που εμπλέκονται σε αυτά τα περιστατικά;» «Πώς μπορούμε να διατηρήσουμε έναν ασφαλή χώρο για διάλογο;» «Πώς μπορούμε να αναπτύξουμε μεθόδους που σέβονται τις προσδοκίες και τις αξίες όλων των εμπλεκόμενων μερών;» Η Margalit Cohen-Emerique προτείνει στους/στις παιδαγωγούς και τους/τις εκπαιδευτικούς να ασχοληθούν συστηματικά με τα πολιτισμικά σοκ προκειμένου να διατηρήσουν μία ανοιχτή προσέγγιση. Αν αρνηθούν την ύπαρξη των πολιτισμικών σοκ, εμποδίζουν την επεξεργασία τους και δεν παρέχουν καμία προστασία από τις αρνητικές τους συνέπειες. Επομένως, κρίνεται απαραίτητος ο εντοπισμός και η επεξεργασία τους, ούτως ώστε να αποφευχθούν αρνητικές και αμυντικές συμπεριφορές.

Η Άσκηση 5 παρουσιάζει μία αναλυτική περιγραφή της προσέγγισης της Cohen-Emerique και ένα παράδειγμα διαπολιτισμικής σύγκρουσης στο σχολείο, καθώς και τον τρόπο που θα μπορούσε να αναλυθεί σύμφωνα με την εν λόγω προσέγγιση. Αφού εργαστείτε πάνω στο συγκεκριμένο παράδειγμα, θα είστε σε θέση να αντιλαμβάνεστε καλύτερα πώς να αναλύετε τις διαπολιτισμικές συγκρούσεις που εκδηλώνονται στο σχολείο που εργάζεστε.

Η Άσκηση 6 παρουσιάζει μερικά ενδεικτικά σενάρια για τον τρόπο με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αντιμετωπίσουν διάφορες καταστάσεις στο σχολείο που σχετίζονται με το Ισλάμ (πηγή: ufuq.de). Επιπλέον, τους δίνεται χρόνος για αναστοχασμό, χρήσιμες πληροφορίες και παιδαγωγικές προτάσεις, ούτως ώστε να είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι/-ες για ανάλογες περιπτώσεις.