Άσκηση 4: Πολιτισμικό σοκ – μία μέθοδος διαχείρισης διαπολιτισμικών συγκρούσεων της M. Cohen-Emerique
Οι εκπαιδευτικές/παιδαγωγικές προσεγγίσεις και μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους σε βαθμό που να οδηγήσουν σε μία δυσάρεστη κατάσταση – ένα πολιτισμικό σοκ. Οι εκπαιδευτικοί, όταν καλούνται να αντιμετωπίσουν γονεϊκές πρακτικές που απέχουν πολύ από τις δικές τους, ενδέχεται να επικρίνουν τους γονείς («Αυτοί οι γονείς δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα με το παιδί τους!») ή να επιβάλουν τις δικές τους νόρμες («Σε αυτό το σχολείο, λειτουργούμε έτσι. Αυτός είναι ο κανόνας.»). Δυστυχώς, και οι δύο αυτές συμπεριφορές είναι επιβλαβείς για το παιδί και δεν επιδεικνύουν σεβασμό προς την ταυτότητα του, διότι νιώθει ότι δεν γίνεται αποδεκτή η πολιτισμική ταυτότητα των γονέων του.
Τέτοιου είδους επικριτικές συμπεριφορές πηγάζουν από την απειλή που αισθάνονται οι εκπαιδευτικοί ότι δέχεται η ταυτότητά τους, επειδή δεν έχουν αντιμετωπίσει στο παρελθόν αυτά τα σοκ. Η επαγγελματική τους κουλτούρα συνήθως επικεντρώνεται σε θεωρίες για την ανάπτυξη των παιδιών, οι οποίες αναφέρονται σε μία δυτική και κανονιστική προσέγγιση της εκπαίδευσης.
Οι εκπαιδευτικοί, όταν έρχονται αντιμέτωποι/-ες με γονείς που υιοθετούν πρακτικές που δεν ανταποκρίνονται στα παραπάνω μοντέλα, βιώνουν ένα πολιτισμικό σοκ. Αν το σοκ αυτό περάσει απαρατήρητο και δεν επεξεργαστεί με κατάλληλο τρόπο, μπορεί να οδηγήσει σε αμυντικές αντιδράσεις. Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα είναι τα εξής:
Ένας πατέρας παραλαμβάνει τον γιο του από το σχολείο και του λέει: «Μην καθαρίζεις, αυτή είναι γυναικεία δουλειά». Μία μητέρα θεωρεί φυσιολογικό ο γιος της να τρώει γλυκά και πατατάκια αντί φρούτα και λαχανικά. Οι γονείς μίας μαθήτριας ηλικίας 14 ετών δεν ανησυχούν καθόλου που η κόρη τους έχει ήδη προκαλέσει χρέος με το ‘έξυπνο τηλέφωνό’ της.
Τα ερωτήματα που μπορεί να προκύψουν σε αυτό το πλαίσιο είναι τα ακόλουθα: Πώς μπορούμε να αποφύγουμε να επικρίνουμε μία συγκεκριμένη συμπεριφορά; Υπάρχει στη διάθεσή μας ένας ανοιχτός χώρος για συζήτηση; Γίνεται να αναπτύξουμε μεθόδους που σέβονται εξίσου και τις δύο πλευρές, ούτως ώστε να συνυπάρχουν οι προσδοκίες και οι αξίες όλων των εμπλεκόμενων μερών;
Σε αυτό το σημείο, η Margalit Cohen-Emerique συνιστά στους/στις εκπαιδευτικούς να επεξεργάζονται κάθε πολιτισμικό σοκ με συστηματικό τρόπο, προκειμένου να διατηρήσουν μία ανοιχτή προσέγγιση στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Η αντίθετη συμπεριφορά, δηλαδή η άρνηση της ύπαρξης του πολιτισμικού σοκ, αποτρέπει κάθε διαδικασία και δεν μπορεί να παρέχει ουδεμία προστασία από τις αρνητικές του συνέπειες. Κατά συνέπεια, το πολιτισμικό σοκ θα πρέπει να αναγνωρίζεται έγκαιρα, να ταυτοποιείται και να αναλύεται με τον πλέον κατάλληλο τρόπο.
Παρακάτω, μπορείτε να δείτε την περιγραφή των τριών βημάτων της M. Cohen-Emerique (1999) για την υπέρβαση του πολιτισμικού σοκ και ένα σχετικό παράδειγμα. Στη συνέχεια, σκεφτείτε μία διαπολιτισμική σύγκρουση στην οποία είχατε λάβει μέρος και κατά τη διάρκεια της οποίας τέθηκαν υπό αμφισβήτηση οι προσωπικές σας αξίες. Έπειτα, προσπαθήστε να την αναλύσετε ακολουθώντας τα τρία βήματα που πρότεινε η Cohen-Emerique:
Αποκέντρωση
Αρχικά, θα πρέπει να αποσαφηνιστεί το σοκ σε συναισθηματικό επίπεδο: «Τι αισθάνομαι; Φόβο; Αηδία; Οργή; Απόρριψη;» Επίσης, θα πρέπει να γίνουν γνωστές οι συνθήκες του σοκ: π.χ. ο τόπος, ο χρόνος, τα λεγόμενα, η στάση του σώματος των εμπλεκόμενων ατόμων, τι ακριβώς ήταν αυτό που σόκαρε, εκνεύρισε, ενόχλησε κτλ.
Έπειτα, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε το πλαίσιο αναφοράς του άλλου για να προσδιορίσουμε ποιες αξίες και αρχές θίχτηκαν από αυτό το σοκ. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη τα διαφορετικά στοιχεία που συνθέτουν το πλαίσιο αναφοράς του άλλου: π.χ. εθνοτικό υπόβαθρο, σεξουαλικός προσανατολισμός, κοινωνική τάξη, επάγγελμα, θρησκευτικά πιστεύω, εθνικά και πολιτικά φρονήματα. Για παράδειγμα, είναι φανερό ότι ο πατέρας που λέει στον γιο του να μην καθαρίζει, θέτει σε κίνδυνο την αρχή της ισότητας των φύλων. Από την άλλη πλευρά, η ισότητα των φύλων είναι πολύ σημαντική για μία γυναίκα. Εν προκειμένω, η συμπεριφορά του εν λόγω πατέρα προσκρούει στην προσωπική αντίληψη της εκπαιδευτικού περί της αγωγής των παιδιών.
Ο ατομικός αναστοχασμός μπορεί να μας βοηθήσει να διευρύνουμε την ικανότητά μας να βιώνουμε ποικίλες καταστάσεις. Για την ακρίβεια, μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε να αποστασιοποιούμαστε, κυρίως ως προς τα πρώτα συναισθήματα που προκαλεί το σοκ.
Κατανόηση του πλαισίου αναφοράς του άλλου
Το επόμενο βήμα είναι να δώσουμε νόημα ο ένας στις συμπεριφορές του άλλου και το αντίστροφο εξετάζοντας τη διαφορετική πολιτισμική ταυτότητά του. Σχετίζεται με την παρατήρηση των στοιχείων της εθνικής κουλτούρας ενός ατόμου, τα οποία με τη σειρά τους μπορούν να εξηγήσουν τη στάση του. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν γνωρίσουμε καλύτερα τις αξίες και το πλαίσιο αναφοράς του άλλου.
Στο πλαίσιο του διαλόγου, καθένας και καθεμία μπορεί να εκφράσει την προσωπική του/της άποψη. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να γίνεται κατανοητή τόσο η προσωπική άποψη όσο και η στάση του εκάστοτε ομιλητή ή της εκάστοτε ομιλήτριας.
Σε περίπτωση που δεν είναι εφικτός ο διάλογος, καθένας/-μια μπορεί να κάνει διάφορες υποθέσεις για να εξηγήσει τη στάση του/της συνομιλητή/-ριάς του, ενώ δεν αποκλείεται να καταλήξει σε υπεργενικεύσεις ή στερεοτυπικές ερμηνείες: π.χ. η συμπεριφορά ενός ανθρώπου επηρεάζεται από τη χώρα καταγωγής του.
Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης του πλαισίου αναφοράς του άλλου, νοηματοδοτείται η στάση του άλλου. Η ανάλυση αυτή απαιτεί μία ανοιχτή, δεκτική στάση, όπως επίσης προσωπική προσπάθεια και φιλοπερίεργη διάθεση, για να κατανοήσουμε το νόημα της πράξης του άλλου μέσα από τη δική του οπτική γωνία: π.χ. Ποιες αξίες χαρακτηρίζουν το άτομο αυτό και σχετίζονται με την κουλτούρα του, το ιστορικό μετανάστευσής του, την εξατομικευμένη προσαρμογή και τον εγκλιματισμό του στη χώρα φιλοξενίας;
Μέσω της ανάλυσης του πλαισίου αναφοράς του άλλου, αναδεικνύονται συχνά κοινά στοιχεία ταυτότητας, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τη συνέχιση αυτής της σχέσης. Έτσι, οι παράγοντες της επικοινωνίας μπορούν να έρθουν εκ νέου σε επαφή και να ανακαλύψουν ότι η μοναδική διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα.
Διαπραγμάτευση
Διαπραγμάτευση δεν σημαίνει ούτε τυφλή υποταγή ούτε παθητική αποδοχή των απόψεων του άλλου. Πρόκειται για μία ουσιαστική επικοινωνία που στόχο έχει την εξεύρεση λύσης σε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα με τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνεται σεβαστή όσο το δυνατόν περισσότερο η ταυτότητα και των δύο πλευρών. Καθένας/-μια μπορεί να διατηρεί την πολιτισμική του ταυτότητα αλλά παράλληλα θα πρέπει να είναι έτοιμος/-η να στρέψει το ενδιαφέρον του/της προς την άλλη πλευρά.
«Ο πολιτισμός ως αιτία εκνευρισμού και ενόχλησης»
Παράδειγμα από ένα ελληνικό σχολεί
Οι εκπαιδευτικοί ενός μικρού σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι εξοργισμένοι/-ες: ένας μαθητής που κοντεύει να τελειώσει το σχολείο λέει συνέχεια στους/στις συμμαθητές/-ριές του ότι δεν σκοπεύει να ψάξει να βρει δουλειά ή κάποιο πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης, αφού αποφοιτήσει. Οι γονείς του δεν εργάζονται. Λαμβάνουν ένα μηνιαίο εισόδημα ύψους 1400 € από αφορολόγητα ενοίκια στην χώρα καταγωγής τους, ενώ παράλληλα λαμβάνουν και επίδομα από τον ΟΑΕΔ (καθώς είναι δηλωμένοι ως άνεργοι) και άλλα επιδόματα, π.χ. στέγασης. Η οικογένειά του θα λαμβάνει ακόμη περισσότερα χρήματα από το κράτος, μόλις τελειώσει το σχολείο αρκεί να είναι άνεργος. Η οικογένεια προγραμματίζει να επιστρέψει στον Λίβανο και να μείνει εκεί για τρεις μήνες προκειμένου να χτίσει σπίτι στη Βηρυτό! Η ομάδα των εκπαιδευτικών αναστοχάζεται ως προς το περιστατικό:
Βήμα 1: Εξέτασε το δικό σου πλαίσιο αναφοράς: Τι συναισθήματα μου προκαλεί αυτή η κατάσταση; Τι με ενοχλεί; Ποιες από τις αξίες στις οποίες πιστεύω βάλλονται ή τίθενται υπό αμφισβήτηση;
Οι εκπαιδευτικοί δράττονται της ευκαιρίας για να εκφράσουν την αγανάκτηση και τον θυμό τους. Δημιουργούν μία λίστα με τα στοιχεία που τους/τις ενοχλούν. Στη συνέχεια, αναφέρουν αξίες, όπως η «ειλικρίνεια», η «δικαιοσύνη», η «ευγνωμοσύνη», η «αξιοπρέπεια», η «πίστη στο κράτος», η «τήρηση της νομοθεσίας», η «εργατικότητα», και ξεκινούν μία συζήτηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ειλικρίνεια είναι άχρηστη για κάποιους ανθρώπους, η δικαιοσύνη δεν υπάρχει πουθενά στο κράτος, ενώ άλλοι επωφελούνται με νόμιμο τρόπο από τα προνόμια που τους παρέχει το κράτος χωρίς να ενδιαφέρονται να εργαστούν, με αποτέλεσμα η κοινωνία αλληλεγγύης να μην λειτουργεί όπως θα έπρεπε.
Βήμα 2: Εξέτασε το πλαίσιο αναφοράς του άλλου και κάνε υποθέσεις: Τι γνωρίζω για την κατάσταση και τις αξίες της οικογένειας; Τι υποψιάζομαι; Πώς υποθέτω ότι βίωσε ο μαθητής αυτή την κατάσταση; Τι θα ήθελα να γνωρίζω για να τον κατανοήσω καλύτερα;
Οι εκπαιδευτικοί συγκεντρώνουν τις πληροφορίες που γνωρίζουν για την οικογένεια και καταλήγουν ότι ούτε το ιστορικό μετανάστευσης της οικογένειας ούτε τα μελλοντικά σχέδια των μελών της τους είναι σαφή, όπως επίσης δεν καταλαβαίνουν τι νόημα έχει η κατασκευή ενός σπιτιού στη Βηρυτό. Αν και γνωρίζουν πολύ καλά τις προσδοκίες που έχουν οι γονείς από τον γιο τους (π.χ. να μάθει ελληνικά, να επικοινωνεί με Έλληνες, ώστε η ελληνική γλώσσα να του φανεί ευκολότερη στο σχολείο κτλ.), διαπιστώνουν ότι δεν γίνεται καμία συζήτηση για αυτά τα θέματα στο οικογενειακό περιβάλλον του μαθητή. Το ενδεχόμενο να στηρίζουν οι γονείς οικονομικά άλλους συγγενείς στον Λίβανο ενισχύει τον θυμό των εκπαιδευτικών για την «ανεύθυνη στάση» που τηρεί η οικογένεια. Μήπως η οικογένεια είναι η κοινότητα αλληλεγγύης για την οποία αισθάνεται υπεύθυνος ο μαθητής; Μήπως ο μαθητής είναι «φιγουρατζής» σε οικονομικά ζητήματα; Δεν τον ενδιαφέρει να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του και να μην τον θεωρούν άχρηστο;
Βήμα 3: Προχώρησε σε μία διαπραγμάτευση, προτείνετε μία λύση: Τι επιδιώκω να πετύχω μέσω της συζήτησης; Τι ερωτήσεις θέλω να κάνω; Τι θέλω να πω για τον εαυτό μου;
Οι εκπαιδευτικοί αναπτύσσουν ιδέες για να αντιμετωπίσουν τον εκνευρισμό και την ενόχληση που αισθάνονται σε παιχνίδια ρόλων. Αναγνωρίζουν ότι δυσκολεύονται να εστιάσουν στο κύριο πρόβλημα ή ότι έχουν την τάση να ηθικολογούν ίσως επειδή δεν είναι σίγουροι/-ες για το ποια στάση θέλουν να κρατήσουν: Θέλουν να εκφράσουν την προσωπική τους άποψη για την αδήλωτη εργασία; Θέλουν να δείξουν ως εκπρόσωποι του σχολείου ότι έχουν αντιληφθεί την παράνομη ενέργεια της οικογένειας και ότι θα υποστεί κυρώσεις; Ποια είναι η αποστολή του σχολείου και ποιος είναι ο ρόλος του/της διευθυντή/-ριας; Στο τέλος, οι εκπαιδευτικοί εντοπίζουν σε τι θα πρέπει να επικεντρωθούν ως επαγγελματίες: Προσπαθούν να εστιάσουν στην ευημερία των μαθητών/-ριών τους. Αναπτύσσουν έναν τρόπο προσέγγισης της οικογένειας και του μαθητή, ώστε να συζητήσουν μαζί τους χωρίς να τους επικρίνουν. Προσπαθούν να ακούσουν τη γνώμη τους και παράλληλα να τους εξηγήσουν ότι θα πρέπει να σκέφτονται και τους/τις υπόλοιπους/-ες συμμαθητές/-ριες του γιου τους που χρειάζονται βοήθεια και ενθάρρυνση για να βρουν δουλειά ή κάποιο πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης, αφού αποφοιτήσουν.
Το παραπάνω παράδειγμα μεταφράστηκε και προσαρμόστηκε στα ελληνικά από το γερμανικό κείμενο του KinderweltenProjektmaterial (2007).