Μία από τις καλύτερες μαθήτριές μου μού είπε τις προάλλες το εξής: «Οι γονείς μου δεν τα κατάφεραν – γιατί να τα καταφέρω εγώ;» Με λίγα λόγια, η οικογένεια της έχει χάσει την ελπίδα που είχε για μία καλύτερη ζωή. Οι γονείς της μαθήτριας περνούσαν συχνά αυτό το μήνυμα και στα υπόλοιπα αδέλφια της.

Μαθητές/-ριες, όπως η παραπάνω μαθήτρια, αναζητούν εκπαιδευτικούς που υιοθετούν μία ενσυναισθητική στάση. Οι εν λόγω εκπαιδευτικοί δεν φοβούνται να μιλήσουν για τη ζωή τους και πώς κατάφεραν να διαχειριστούν με θάρρος δύσκολες καταστάσεις και να σταθούν μετά από καιρό στα πόδια τους. Βέβαια, δεν χρειάζεται και δεν πρέπει αυτές οι ιστορίες να αφορούν μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως αυτή του (μετανάστη) λαντζέρη που έγινε εκατομμυριούχος. Οι ιστορίες αυτές ενισχύουν κυρίως την αντίληψη ότι το σχολείο δεν έχει σχεδιαστεί για να αποφοιτήσουν όλοι/-ες από το λύκειο, αν και μπορούν κάλλιστα να αποτελέσουν αφορμή μίας αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Επομένως, καλό θα ήταν ως εκπαιδευτικός να μοιραστείτε με τους/τις μαθητές/-ριές σας ρεαλιστικές εμπειρίες από τη ζωή σας, οι οποίες σας έδωσαν την ευκαιρία να ξεπεράσετε τον εαυτό σας. Άλλες ενέργειες στις οποίες μπορείτε να προβείτε για να ενδυναμώσετε τους/τις μαθητές/-ριές σας είναι οι ακόλουθες:

• Προσκαλέστε στην τάξη σας ή στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του σχολείου τοπικές διασημότητες από τον χώρο των επιχειρήσεων και της πολιτικής.
• Προσκαλέστε στην τάξη σας (παλιούς/-ές) μαθητές/-ριες του σχολείου σας που έχουν πετύχει αξιοσημείωτα επιτεύγματα, π.χ. άτομα που έχουν συνεχίσει την εκπαίδευση τους στο πανεπιστήμιο και έχουν πλέον καίριες θέσεις εργασίας.
• Προσκαλέστε κοινωνικά ανερχόμενους γονείς και αδέλφια που ζούσαν στο παρελθόν σε ένα υποβαθμισμένο περιβάλλον.
• Βρείτε ένα ενθουσιώδες και διακεκριμένο άτομο που θα έχει υποστηρικτικό ρόλο στο σχολείο σας.
• Συμπεριλάβετε ονόματα σχολείων στο πρόγραμμα σπουδών της σχολικής σας μονάδας.

Ο ρατσισμός, η οικονομική ανισότητα και οι διακρίσεις λόγω φύλου είναι σοβαρά παγκόσμια προβλήματα που δεν είναι εύκολο να διαχειριστούν οι εκπαιδευτικοί με επιτυχία στην τάξη που διδάσκουν. Ωστόσο, δεν υπάρχει μία ευρεία βάση εμπειρικών ερευνών για τις συνέπειες των προσεγγίσεων χειραφέτησης στην παιδαγωγική και τη διδασκαλία χωρίς προκαταλήψεις. Εξακολουθούμε να μην γνωρίζουμε επακριβώς τις μεθόδους και τις προσεγγίσεις που μπορούμε ως εκπαιδευτικοί να χρησιμοποιήσουμε στο σχολείο για να καταπολεμήσουμε τα προαναφερθέντα προβλήματα. Σε κάθε περίπτωση, η πείρα που έχουν αποκτήσει οι εκπαιδευτικοί στην πράξη έχει δημιουργήσει μία συλλογή βιβλιογραφίας και υλικού, η οποία θα μπορούσε να συνοψιστεί σε τρεις κύριες προσεγγίσεις:

• Απόκτηση γνώσεων
• Ευαισθητοποίηση
• Αποδόμηση

Δεν είναι σαφές αν χρειάζονται και οι τρεις αυτές προσεγγίσεις, όπως επίσης, με ποια σειρά κρίνεται σκόπιμο να χρησιμοποιηθούν σε μία σχολική τάξη. Ποιο είναι, όμως, το περιεχόμενο κάθε προσέγγισης; Εν ολίγοις, η πρώτη προσέγγιση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία προσέγγιση του κλασσικού Διαφωτισμού. Οι μαθητές/-ριες μέσω της γνωστικής λειτουργίας της πρόσληψης αναπτύσσουν νέες διαφοροποιημένες γνώσεις (π.χ. για τα έθνη, τους πολιτισμούς, τις εθνικότητες και τις θρησκείες) με την ελπίδα ότι θα είναι σε θέση να αμφισβητήσουν με κριτικό πνεύμα ή να αντικρούσουν με κατάλληλη επιχειρηματολογία διάφορα στερεότυπα.

Από την άλλη πλευρά, όπως καταδεικνύει η εμπειρία, η παραπάνω προσέγγιση δεν είναι από μόνη της επαρκής, διότι υπάρχει επιπρόσθετη ανάγκη ευαισθητοποίησης και αναστοχασμού με βάση την πείρα και το συναίσθημα (π.χ. παιχνίδια ρόλων για το ηθικό σθένος, βιογραφική μάθηση, ομαδική εργασία, εργασίες που αλλάζουν προοπτική, δεξιότητες ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, δημιουργία ενός σχολικού κλίματος κατά των προκαταλήψεων).

Η προσέγγιση της αποδόμησης, η οποία είναι κάπως πιο πρόσφατη σε σχέση με τις άλλες δύο, έχει καθιερωθεί, αλλά θα πρέπει σε αυτό το σημείο, να επισημάνουμε ότι περιλαμβάνει ερωτήσεις ανοικτού τύπου.

Επειδή η εν λόγω ερώτηση δεν μπορεί να απαντηθεί διεξοδικά εδώ, θα θέλαμε να παραθέσουμε μερικά παραδείγματα από την πρακτική μας πείρα (π.χ. στη διαχείριση περιστατικών φανατισμού, θρησκευτικού ριζοσπαστισμού και μαθητών/-ριών που εμφανίζουν αντισημιτικές τάσεις). Η διδασκαλία της κριτικής σκέψης απέναντι στον ρατσισμό είναι ιδιαίτερα σημαντική για μαθητές/-ριες που δεν έχουν έναν προσωπικό χώρο έκφρασης στο περιβάλλον τους, που αναστοχάζονται ως προς τις σκέψεις τους και τις ανταλλάσσουν με άλλους/-ες και που ακούν ή αποδέχονται ρατσιστικές ιδέες. Η διδασκαλία υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να οδηγηθεί σε αποτυχία, διότι ορισμένοι/-ες μαθητές/-ριες δεν είναι διατεθειμένοι/-ες να αναθεωρήσουν τις ρατσιστικές τους δηλώσεις μέχρι το τέλος του μαθήματος – και μάλιστα μερικές φορές μόνο και μόνο επειδή δεν θέλουν να εξευτελιστούν μπροστά σε όλους/-ες τους/τις συμμαθητές/-ριές τους. Συνήθως τέτοιες καταστάσεις δύσκολα γίνονται ανεκτές από τους/τις εκπαιδευτικούς, ενώ παράλληλα δοκιμάζονται τα όρια της επαγγελματικής τους αυτοκυριαρχίας.

Το συχνότερο λάθος που κάνουν οι εκπαιδευτικοί σε μία τέτοια κατάσταση είναι να καλύπτουν τις συγκρούσεις κάτω από ένα πέπλο αγωνίας και ηθικολογίας, αν και αυτό είναι πιο εύκολο στα λόγια παρά στην πράξη. Αυτού του είδους η αντίδραση, με τη μορφή της πολιτικής ορθότητας απέναντι στους/στις μαθητές/-ριες που αναστοχάζονται ή όχι προς τις ιδέες τους δεν οδηγεί στην αποδόμηση του ρατσισμού, απλώς ο ρατσισμός δεν αποτελεί πλέον ένα φαινόμενο που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Όποιος/-α υποψιάζεται ότι μπορεί να εκφράζει μία εσφαλμένη άποψη, θα την κρύψει χωρίς απαραίτητα να προβληματιστεί γύρω από αυτή. Με αυτό τον τρόπο, όμως, χάνεται η παιδαγωγική ευκαιρία για τους/τις μαθητές/-ριες να αντιμετωπίσουν τις αντικρουόμενες απόψεις των συμμαθητών/-ριών ή των καθηγητών/-ριών τους, όταν εκφράζονται ρατσιστικές δηλώσεις. Εκτός από αυτό, χάνεται και η ευκαιρία να εργαστούν από κοινού οι εκπαιδευτικοί με τους/τις μαθητές/-ριές τους με στόχο την αλλαγή στάσης απέναντι σε αυτό το φαινόμενο. Εν ολίγοις, ο ρατσισμός αποκρύπτεται σε επίπεδο σχολικής τάξης αντί οι εκπαιδευτικοί να δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για μία εις βάθος επεξεργασία του φαινομένου. Η προσέγγιση αυτή θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί, με μία μικρή δόση υπερβολής, ως «παιδαγωγική της ντροπής».

Ο διάλογος στην τάξη έχει κάποια όρια, ειδικά όταν ο/η εκπαιδευτικός συνειδητοποιήσει ότι ένας/μία μαθητής/-ρια δεν είναι διατεθειμένος/-η μακροπρόθεσμα να ανοιχτεί και να συνεργαστεί με τους/τις συμμαθητές/-ριές του/της. Η διαμόρφωση ενός κλίματος εμπιστοσύνης στην τάξη από τους/τις εκπαιδευτικούς (ιδίως εκείνους που δεν έχουν μεταναστευτικό υπόβαθρο), μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη του φαινομένου του ρατσισμού και στην ελεγχόμενη παρέμβασή τους αν αυτό κριθεί απαραίτητο. Επιπλέον, οι εκπαιδευτικοί θα ήταν σκόπιμο να γνωρίσουν καλύτερα τους/τις μαθητές/-ριες που πλήττονται από τον ρατσισμό αντί να τους/τις χειραγωγούν και να τους παρέχουν έναν χώρο έκφρασης. Ασφαλώς δεν πρόκειται για μία εύκολη διαδικασία που θα κυλάει πάντα χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις για όλους/-ες τους/τις εμπλεκόμενους/-ες, αλλά δεν υπάρχει, τουλάχιστον προς το παρόν, άλλη βιώσιμη εναλλακτική λύση, όπως γνωρίζουμε από τα προγράμματα κατάρτισης ενηλίκων για την εξάλειψη των προκαταλήψεων. Εν κατακλείδι, δεν είναι δυνατόν να αναμένουμε πάντοτε από τους/τις εκπαιδευτικούς να υιοθετούν μία «καθώς πρέπει» συμπεριφορά, αλλά μπορούμε να δημιουργήσουμε μία κουλτούρα μάθησης με βάση την οποία οι εκπαιδευτικοί θα διδάσκονται συστηματικά τόσο από αυτά που κάνουν όσο και από αυτά που δεν κάνουν.

Ως εκπαιδευτικοί, θα πρέπει να μάθουμε να μην αντιμετωπίζουμε τους/τις μαθητές/-ριες με προβληματική συμπεριφορά σαν να είναι εν δυνάμει ρατσιστές/-ριες, αλλά να κατανοούμε σε βάθος τις ανάγκες τους. Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε δείχνοντάς τους ειλικρινές ενδιαφέρον και βοηθώντας τους/τες με τα προβλήματά τους. Με αυτό τον τρόπο, δίνετε την ευκαιρία στον/στη μαθητή/-ρια που έχουν επιλέξει ως εξιλαστήριο θύμα να χαθεί από το πεδίο ελέγχου τους. Με το να είστε πρότυπα συμπεριφοράς και συνοδοιπόροι στα προβλήματα των μαθητών/-ριών σας μπορείτε να τους κάνετε να αμφισβητήσουν τη συμπεριφορά μίσους που εκδηλώνουν απέναντι σε κάποιες ομάδες ανθρώπων. Η παιδαγωγική σχέση εκπαιδευτικού-μαθητή/-ριας δεν πρέπει ουδέποτε να διασπαστεί από την πλευρά των εκπαιδευτικών, διότι στην αντίθετη περίπτωση, ελλοχεύει ο κίνδυνος ορισμένοι/-ες μαθητές/-ριες να ενταχθούν σε έναν κύκλο φανατικών φίλων ή ακόμη χειρότερα, σε μία φανατική οργάνωση. Αυτοί οι «φίλοι/-ες» συνήθως δεν βοηθούν, όταν υπάρχει πραγματική ανάγκη, ενώ μερικές φορές καταλήγουν ακόμη και σε εγκλεισμό. Για τον λόγο αυτό, είναι σημαντικό ο/η μαθητής/-ρια να γνωρίζει ότι υπάρχει ένα άτομο στο σχολείο (ο/η εκπαιδευτικός) που μπορεί να εμπιστευτεί και να συζητήσει μαζί του τα προβλήματα που τον/την απασχολούν.

Αρκετές φορές, οι μαθητές/-ριες δεν ακολουθούν την πρώτη φανατική άποψη που θα ακούσουν και αυτή η διαδικασία διαρκεί μόλις 20 λεπτά λόγω της αποκαλυπτικής και διαφωτιστικής στάσης του/της εκπαιδευτικού. Βέβαια, υπάρχουν φορές που η διαδικασία αυτή μπορεί να διαρκέσει έως και δύο χρόνια, ενώ άλλες φορές οι μαθητές/-ριες εμφανίζονται τελείως απρόθυμοι/-ες να ξανασκεφτούν και ενδεχομένως να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους. Ωστόσο, σύμφωνα με τις εμπειρίες θιασωτών της ριζοσπαστικής δεξιάς, ακόμη και μετά από πολλά χρόνια, αυτοί/-ές που εγκατέλειψαν το σχολείο, θυμούνται έναν/μία αντιφατικό/-ή αλλά ήρεμο/-η εκπαιδευτικό με βαθιά αίσθηση ανθρωπιάς. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να διευκρινίσουμε το εξής: το γεγονός ότι δείχνουμε κατανόηση προς έναν/μία τέτοιο/-α μαθητή/ήτρια δεν σημαίνει ότι δικαιολογούμε τον τρόπο σκέψης ή συμπεριφοράς του/της.

Η απάντηση είναι και «ναι» και «όχι». Αναμφίβολα, η διεξοδική ενασχόληση με μία διδακτική ενότητα κρίνεται απαραίτητη, σκόπιμη και επιθυμητή. Δεν χρειάζεται, όμως, κάθε φορά ο/η εκπαιδευτικός να φορτώνει τους/τις μαθητές/-ριες με έναν αδικαιολόγητα μεγάλο αριθμό φύλλων εργασίας. Αν οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές/-ριες είναι αγχωμένοι/-ες λόγω της μόνιμης έλλειψης διδακτικού χρόνου, υπάρχει ο κίνδυνος να εκδηλωθεί η λεγόμενη «βουλιμική μάθηση». Με απλά λόγια, ο/η εκπαιδευτικός γεμίζει υπερβολικά τη βραχυπρόθεσμη μνήμη των μαθητών/-ριών του/της με γνώσεις, τις οποίες «αποβάλλουν» στο διαγώνισμα της τάξης και έπειτα, τις ξεχνούν.

Επίσης, όπως δεν είναι επιθυμητό να «μιλάμε για την σύγχρονη ιστορία των γυναικών» και κατόπιν, να συνεχίζουμε με τη διδασκαλία του υποτιθέμενου «φυσιολογικού» μαθήματος ιστορίας, έτσι και ένα στενά καθορισμένο και μοναδικό μάθημα για τον ρατσισμό δεν αρκεί για να συμβάλει στην πρόληψή του. Η εντύπωση που δίνεται στους/στις μαθητές/-ριες είναι ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερο ζήτημα που δεν σχετίζεται όμως απόλυτα με όσα μαθαίνουν.

Δεν είναι απλώς η αλλαγή του θέματος ή των μεθόδων διδασκαλίας. Αν κρεμάσουμε στον τοίχο της τάξης την προβολή παγκόσμιου χάρτη του Arno Peters δίπλα στην υποτιθέμενη «φυσιολογική» ευρωκεντρική προβολή παγκόσμιου χάρτη του Mercator, οι εκπαιδευτικοί θα συνειδητοποιήσουν ότι ακόμη και οι επιστημονικές μέθοδοι δεν είναι ποτέ ουδέτερες. Επιπρόσθετα, αν γνωρίζουν τις ρατσιστικές δηλώσεις του  Kant, θα είναι σε θέση να κατανοήσουν την προώθηση της αποικιοκρατικής πολιτικής σε όλο τον κόσμο κατά τον 19^ο αιώνα και δεν θα παρουσιάζουν στους/στις μαθητές/-ριές τους μία μονόπλευρη και αψεγάδιαστη εικόνα του κινήματος του Διαφωτισμού. Τέλος, όταν γνωρίζουμε ότι σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη «μία γυναίκα πρέπει να μάθει σιωπή και πλήρη υποταγή», δεν μπορούμε να διατηρούμε ένα σαφές διαπολιτισμικό «εμείς» και οι «άλλοι» στην τάξη, αλλά πρέπει να αφήνουμε στην άκρη τον ρατσισμό κατά των Μουσουλμάνων.

Εξίσου σημαντικό είναι να εμπλουτίσουν οι εκπαιδευτικοί όλες τις διδακτικές ενότητες με παγκόσμια, μεταναστευτικά ζητήματα και λοιπά διαφοροποιημένα γνωστικά περιεχόμενα. Αυτά, με τη σειρά τους, καλό θα ήταν να ενσωματωθούν στις τρέχουσες διδακτικές ενότητες. Για τον λόγο αυτό, το μεγαλύτερο μέρος του διδακτικού υλικού που σας παρέχουμε εδώ έχει σχεδιαστεί για διαθεματική διδασκαλία. Για παράδειγμα, αν το κεφάλαιο της ιστορίας που πρόκειται να διδάξετε σχετίζεται με την Αναγέννηση, τότε θα πρέπει να συνδυάσετε την παγκόσμια με την ιστορική-μεταναστευτική διάσταση, ούτως ώστε να φωτίσετε διάφορες πτυχές του ζητήματος στο επόμενο μάθημα. Αν και δεν θα πρέπει να παραγκωνίζονται τα σχολικά εγχειρίδια ή τα ντοκιμαντέρ, τα οποία αναφέρονται σε προσωπικότητες όπως ο υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Martin Luther King, θα πρέπει να προσεγγίζονται από τους/τις εκπαιδευτικούς με κριτικό πνεύμα. Ενδεικτική είναι η παράλειψη από τα σχολικά βιβλία ιστορίας του Malcolm X και οι κατηγορίες που του ασκήθηκαν για υποκίνηση βίας ή ακόμη και για τρομοκρατία.

Οι παρακάτω ικανότητες των μαθητών/-ριών θα πρέπει να ενταχθούν στα μαθήματα ενός σπειροειδούς αναλυτικού προγράμματος και να αξιοποιηθούν ανάλογα με το γνωστικό επίπεδό τους. Πιο συγκεκριμένα, οι μαθητές/-ριες θα πρέπει:

• Να κατανοούν τις επικρατούσες κοινωνικές συνέπειες του ρατσισμού και πώς δημιουργείται μία ενθαρρυντική ή/και προβληματική αίσθηση του ανήκειν σε μία ομάδα (π.χ. ο πανίσχυρος προβληματικός διαχωρισμός μεταξύ Ανατολής και Δύσης, εμψυχωτικά και προβληματικά χαρακτηριστικά των ταυτοτήτων της μαύρης κουλτούρας, των εθνικισμών όλων των ειδών).
• Να κατανοούν ότι πολλοί άνθρωποι με ιστορικό μετανάστευσης αισθάνονται ότι ανήκουν σε περισσότερες από μία ομάδες (π.χ. δύο ντόπιοι να νιώθουν και Έλληνες και Αλβανοί στον ίδιο βαθμό) και ότι η ζωή διαφέρει από χώρα σε χώρα αλλά στην ουσία είναι ένας δημιουργικός συγκερασμός κοινών στοιχείων (π.χ. Ποιος καθορίζει στην πραγματικότητα ποια είναι τα άτομα που πρέπει να ενταχθούν στην κοινωνία φιλοξενίας; Πότε και με ποιον τρόπο διαπιστώνεται ότι τα άτομα αυτά εντάχθηκαν ομαλά στη χώρα φιλοξενίας;)
• Να κατανοούν την ποικιλομορφία που υπάρχει στο εσωτερικό μίας κοινωνικής ομάδας (π.χ. πόλη/χώρα, μειονότητες/πλειονότητες, ηλικία, πολιτικές θέσεις, κοινωνική τάξη, φύλο κτλ.).
• Να κατανοούν ότι, πέραν των ρατσιστικών εμπειριών και του ιστορικού μετανάστευσης, κάθε μαθητής/-ρια είναι διαφορετικός/-ή (π.χ. χόμπι, δυνατά σημεία χαρακτήρα, ταυτότητα φύλου, προσωπικό γούστο, τρόπος ζωής, πολιτικές πεποιθήσεις κτλ.).
• Να κατανοούν ότι σε πολλές περιπτώσεις το (οικογενειακό) ιστορικό δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.
• Να μιμούνται θετικά πρότυπα ανθρώπων που αγωνίστηκαν για το κοινό καλό (π.χ. Malcolm X, Nelson Mandela, Gandhiκτλ.).
• Να είναι σε θέση να δράσουν με επιτυχία στο τοπικό (π.χ. σχολείο, συνοικία) και οποιοδήποτε άλλο (π.χ. πόλη, χώρα, ΕΕ) περιβάλλον (π.χ. εξάσκηση σε θέματα επίδειξης πολιτικού σθένους μέσω παιχνιδιών ρόλων) αλλά και να έχουν υψηλά επίπεδα ανεκτικότητας στην περίπτωση μίας απογοήτευσης (π.χ. αν το σχολείο τους ξεκίνησε μία εκστρατεία συλλογής υπογραφών, την οποία όμως απέρριψε ο/η δήμαρχος).