Άσκηση 1: Το Δέντρο του Πολιτισμού (Άσκηση ατομικού αναστοχασμού)
Σχεδιάστε ένα δέντρο που θα αντιπροσωπεύει την προσωπική σας κουλτούρα. Προσπαθήστε να βρείτε και να γράψετε όρους που αντιπροσωπεύουν το πολιτισμικό σας υπόβαθρο για τα ακόλουθα τρία μέρη του δέντρου και σημειώστε τα σε ένα ξεχωριστό φύλλο χαρτί ή δίπλα από το δέντρο:
- Ρίζες = καταγωγή, αίσθηση του ανήκειν σε πολισμικές ομάδες (π.χ. Έλληνας/-ίδα, Ευρωπαίος/-α ή λοιπές πολιτισμικές ομάδες, όπως η κουλτούρα της οικογένειας ή της τοπικής κοινότητας κτλ.)
- Κορμός = αξίες που θεωρούνται σημαντικές στο πολιτισμικό σας περιβάλλον (π.χ. φιλοξενία, ανεκτικότητα, πειθαρχία κλπ.)
- Φύλλα = ορατά χαρακτηριστικά του πολιτισμού σας (π.χ. παραδοσιακό φαγητό, γλώσσα, σύμβολα κλπ.)
Αφού ολοκληρώσετε αυτό το σκέλος της άσκησης, αναστοχαστείτε ως προς τις παρακάτω ερωτήσεις:
- Ήταν εύκολο να προσδιορίσετε την πολιτισμική ομάδα στην οποία ανήκετε; Αμφιταλαντευτήκατε ανάμεσα σε πολλές ομάδες;
- Θεωρείτε ότι οι αξίες που επιλέξατε είναι «τυπικές» για την πολιτισμική σας καταγωγή;
- Αισθάνεστε άνετα με τα ορατά χαρακτηριστικά του πολιτισμού σας ή θα προτιμούσατε να είναι όσο το δυνατόν πιο «αόρατα» γίνεται; Γιατί; Σε ποιες περιστάσεις;
- Πώς θα έμοιαζε το Δέντρο του Πολιτισμού της τάξης σας;
Μόλις ολοκληρώσετε τον αναστοχασμό σας, διαβάστε τα συμπεράσματα που απορρέουν από αυτή την άσκηση.
Η πολιτισμική ταυτότητα δεν είναι το ίδιο πράγμα με την εθνικότητα ή την εθνότητα
Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να προσδιορίσουν οι ίδιοι μία συγκεκριμένη πολιτισμική ομάδα. Στις ρίζες του δέντρου ενδεχομένως να σημειώσατε την εθνική ή την εθνοτική ομάδα στην οποία ανήκετε, αλλά και μία πόλη ή μία συγκεκριμένη περιοχή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ένας άνθρωπος ανήκει σε πολλές και διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες. Η εθνική ταυτότητα δεν εξαρτάται μόνο από την εθνική κουλτούρα. Εκτός από τα στοιχεία που καθορίζουν την εθνική κουλτούρα, υπάρχουν και οι τοπικές κουλτούρες (π.χ. διαφοροποιήσεις κατά τόπους σε μία χώρα), οι αστικές και οι αγροτικές κουλτούρες, η οικογενειακή κουλτούρα κτλ. Επομένως, η πολιτισμική ταυτότητα του ανθρώπου είναι πολυδιάστατη, ενώ μπορεί συνειδητά να επιλέξει αν θα αποδεχθεί ή θα απορρίψει τις αντίστοιχες πολιτισμικές πρακτικές (στοιχείο της προσωπικότητας).
Η κουλτούρα είναι δυναμική και μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της ζωής μας
Είναι πιθανό να αισθάνεστε ότι το πολιτισμικό υπόβαθρο και οι αξίες σας έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου (π.χ. οι αξίες που πηγάζουν από την οικογενειακή παράδοση έναντι των αξιών της μετέπειτα ενήλικης ζωής, αλλαγές στις πολιτιστικές παραδόσεις κατά την εγκατάσταση σε μία χώρα του εξωτερικού κτλ.). Η κουλτούρα δεν είναι μία στατική, αλλά μία δυναμική και ευμετάβλητη έννοια. Ειδικά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης που ζούμε, βρισκόμαστε σε μία αδιάλειπτη μαθησιακή διαδικασία, καθώς η κουλτούρα αλλάζει διαρκώς και αποκτά νέα χαρακτηριστικά.
Η κουλτούρα μπορεί να συνδεθεί με στερεότυπα
Γενικά, οι άνθρωποι έχουν την τάση να συνδέουν κάθε κουλτούρα με διάφορα στερεότυπα. Δεν αποκλείεται και εσείς οι ίδιοι/-ες να έχετε βιώσει μία περίπτωση κατά την οποία ένα άτομο εξήγαγε συμπεράσματα για τον εαυτό σας λόγω του πολιτισμικού σας υποβάθρου. Τείνουμε να βγάζουμε συμπεράσματα για τους ανθρώπους από τα εμφανή χαρακτηριστικά του πολιτισμού τους – πολιτισμικές προκαταλήψεις. Tα συμπεράσματα που είναι απόρροια πολιτισμικών προκαταλήψεων μπορούν να οδηγήσουν σε αντιλήψεις που έχουν αντίκτυπο στην αντικειμενικότητά σας κάθε φορά που εργάζεστε με πολιτισμικά ποικιλόμορφες ομάδες. Αυτές, με τη σειρά τους, μπορούν να οδηγήσουν στον στιγματισμό, τα στερεότυπα και τις διακρίσεις. Εάν εργάζεστε σε μία τάξη που χαρακτηρίζεται από πολιτισμική ποικιλομορφία, χρειάζεται οπωσδήποτε να αφιερώσετε χρόνο για να αναστοχαστείτε ως προς τις αντιλήψεις που έχετε για διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες.
Εκτός από αυτό, μπορείτε κάλλιστα να χρησιμοποιήσετε το «μοντέλο του πολιτισμικού παγόβουνου», ένα μοντέλο πολιτισμού, το οποίο αποτυπώνει τα ορατά και τα αόρατα στοιχεία που συνθέτουν την πολιτισμική μας ταυτότητα.
Το μοντέλο του πολιτισμικού παγόβουνου
Ένα από τα πιο γνωστά μοντέλα πολιτισμού είναι το λεγόμενο «πολιτισμικό παγόβουνο». Το εν λόγω μοντέλο εστιάζει στα στοιχεία που συνθέτουν τον πολιτισμό και πιο συγκεκριμένα, σε αυτά που βρίσκονται πάνω από τη στάθμη του νερού (ορατά στοιχεία-συνειδητό), καθώς και σε εκείνα που κρύβονται κάτω από την επιφάνεια του (αόρατα στοιχεία-υποσυνείδητο).
Η ιδέα πάνω στην οποία στηρίχθηκε το μοντέλο αυτό είναι ότι ο πολιτισμός μπορεί να αναπαρασταθεί σαν ένα παγόβουνο. Μόνο ένα πολύ μικρό μέρος του είναι ορατό πάνω από τη στάθμη του νερού. Ένα πολύ μεγαλύτερο κομμάτι του παγόβουνου βρίσκεται κάτω από αυτή, δηλαδή είναι αόρατο. Ο κύριος όγκος του παγόβουνου που είναι βυθισμένος στο νερό αποτελεί την πανίσχυρη βάση του. Ορατά στοιχεία ενός πολιτισμού είναι στοιχεία όπως η αρχιτεκτονική, η τέχνη, η μαγειρική, η μουσική, η γλώσσα κτλ. Ωστόσο, είναι πολύ πιο δύσκολο να εντοπίσουμε τα ισχυρά θεμέλια του πολιτισμού που υποκρύπτονται της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως η ιστορία μίας πολιτισμικής ομάδας, οι νόρμες, οι αξίες, οι βασικές της αντιλήψεις για το διάστημα, τη φύση, τον χρόνο κτλ.
Το μοντέλο του παγόβουνου προϋποθέτει ότι τα ορατά στοιχεία ενός πολιτισμού είναι απλώς εκφράσεις των αόρατων στοιχείων του. Παράλληλα, επισημαίνει πόσο δύσκολο μπορεί να είναι μερικές φορές να κατανοήσουμε ανθρώπους με διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα, διότι μπορεί να βλέπουμε τα ορατά στοιχεία του «παγόβουνού» τους, αλλά δεν μπορούμε να δούμε άμεσα ποιες είναι οι βάσεις όπου τα στοιχεία αυτά εδράζονται.